کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران (جلد اول)

کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران (جلد اول) نوشتهٔ جلال آل احمد است. نشر ارس این کتاب را منتشر کرده است. این اثر به مفهوم «روشنفکر»، منشأ آن، انواع آن و نمونه‌های بسیار پرداخته است.

درباره کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران (جلد اول)

کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران (جلد اول) در سال ۱۳۴۳ نوشته و نخستین بار در سال ۱۳۴۷ خورشیدی منتشر شد. جلال آل احمد در این کتاب، مفهوم روشن‌فکری، پایگاه‌های طبقاتی آن در ایران و عملکرد روشنفکران ایرانی را بررسی کرده است. این نویسندهٔ معاصر ایرانی در این کتاب، به ذکر مصادیق روشنفکری از نظر خودش پرداخته و در این راستا، ابتدا پیامبران را در سرلوحهٔ فهرست روشنفکران قرار داده و در مراتب بعد از کسانی همچون سیاوش (شخصیت اساطیری ایران که خونش بی‌گناه ریخته شد)، گئومات، زرتشت، مانی، مزدک، بزرگمهر و خاندان برمکی نام برده و بعد در دورهٔ اسلامی به شخصیت‌هایی مانند فردوسی، ابوریحان بیرونی، ابو علی سینا، ناصرخسرو، خیام، حسن صباح و مولوی اشاره کرده و این فهرست را ادامه داده تا برسد به سید جمال‌الدین اسدآبادی، قائم‌مقام فراهانی و میرزا تقی‌خان امیرکبیر. او افرادی همچون سعدی، عنصری، فرخی و قاآنی را هم مستعد روشنفکرشدن دانسته، اما معتقد است که آن‌ها از برخی از صفات لازم برخوردار نبوده‌اند و در نتیجه نمی‌توانند در لیست یادشده جایی داشته باشند. در این لیست، اسامی شخصیت‌های غیرایرانی مثل ژان پل سارتر، برتراند راسل، آندره ژید، آنتونیو گرامشی و ریمون آرون هم دیده می‌شود. علاوه‌بر این، شخصیت‌هایی مثل ملک‌المتکلمین، احمد کسروی، ملک‌الشعرا بهار، علی‌اکبر دهخدا، محمد مصدق، نیما یوشیج و خلیل ملکی هم در لیست روشنفکران ایرانی جلال آل‌احمد قرار گرفته‌اند. به‌گفتهٔ «حسین شیخ رضایی»، «در خدمت و خیانت روشنفکران» پس از «سه‌مقاله» و «غرب‌زدگی»، سومین کتاب نظری جلال آل احمد است که از دو اثر پیش مفصل‌تر نوشته شده است.

گفته شده است کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران که مانیفست فکری جلال آل‌احمد است، به‌خاطر وقایع پس از قیام ۱۵ خرداد و برملاشدن خیانت روشنفکران غرب‌زدهٔ ایرانی و آشکارشدن چهرهٔ حقیقی آن‌ها نوشته شده است. جلال آل‌احمد پس از رویدادها بر آن شد در عقاید و ایدئولوژی‌های گذشتهٔ خود تجدیدنظر کند، به اصالت و هویت گذشتهٔ فرهنگی خود رجوع کند و از حزب‌بازی و سیاست‌گرایی بی‌اصالت دست بردارد. حاصل این بینش فکری جدید او، در کتاب «در خدمت و خیانت روشنفکران» تجلی یافته است. این کتاب در یک پیش‌درآمد و هفت فصل تنظیم شده است و گاه در هر فصل تنها به یک موضوع و گاه به چند موضوع پرداخته است. آنچه در پیش‌درآمد این کتاب موردبحث قرار گرفته، تلاش نویسنده در زمینه‌سازی و فراهم‌کردن تمهیدی برای ورود به بحث اصلی کتاب است که پیرامون مفهوم روشنفکر می‌چرخد. عنوان هفت فصل این اثر مشهور عبارت است از «روشنفکر چیست؟ کیست؟»، «روشنفکر خودی است یا بیگانه؟»، «زادگاه‌های روشنفکری»، «روشنفکران سنتی: نظامیان و روحانیان»، «روشنفکران ایرانی کجا است؟»،‌ «نمونه‌های اخیر روشنفکری» و «روشنفکر و امروزه روز». جلد اول این مجموعه (کتاب حاضر)، سه فصل نخست را در بر گرفته است.

خواندن کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران (جلد اول) را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران مطالعه درمورد مفهوم روشنفکر از دریچهٔ نگاه جلال آل‌احمد پیشنهاد می‌کنیم.

درباره جلال آل احمد

سید جلال‌الدین سادات آل‌احمد در ۱۱ آذر ۱۳۰۲ در خانواده‌ای مذهبی و روحانی در محلهٔ سید نصرالدین شهر تهران به دنیا آمد. او نویسنده، روشنفکر سوسیالیست، منتقد ادبی و مترجم ایرانی، پسرعموی سید محمود طالقانی و همسر سیمین دانشور بود. در دههٔ ۱۳۴۰ به شهرت رسید و در جنبش روشنفکری و نویسندگی ایران تأثیر بسزایی گذاشت. دانش‌آموختهٔ رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی در دانشسرای عالی تهران بود. تحصیل را تا دورهٔ دکترای ادبیات فارسی ادامه داد، اما سرانجام از ادامهٔ آن صرف‌نظر کرد. در جوانی (با حفظ گرایش‌های مذهبی)، به‌نوعی به روحانیت پشت کرد و نیز به جریان توده پیوست. تأثیری گسترده بر جریان روشنفکری دوران خود داشت و افزون بر نگارش داستان، به نوشتن مقالات اجتماعی، پژوهش‌های مردم‌شناسی، سفرنامه‌ها و ترجمه‌های متعدد می‌پرداخت. می‌توان مهم‌ترین ویژگی ادبی آل‌احمد را نثر او دانست؛ نثری فشرده، موجز و درعین‌حال عصبی و پرخاشگر که نمونه‌های خوب آن را در سفرنامه‌های «خسی در میقات» یا ناداستان «سنگی بر گوری» می‌توان دید و خواند.

نخستین مجموعهٔ داستان او «دیدوبازدید» نام داشت. در سال ۱۳۲۶ دومین کتابش، «از رنجی که می‌بریم» را هم‌زمان با کناره‌گیری از حزب توده چاپ کرد؛ کتابی که بیانگر داستان‌های شکست مبارزاتش در این حزب است. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به‌عنوان ضربه‌ای سنگینی بر پیکر آزادی‌خواهان، آل‌احمد نیز افسرده شد. در این سال‌ها، کتابی را تحت‌عنوان «سرگذشت کندوها» به چاپ رساند. کتاب‌های «اورازان»، «تات‌نشین‌های بلوک زهرا» و «مدیر مدرسه» در همین دوران نوشته شدند. جلال آل‌احمد را ادامه‌دهندهٔ راهی می‌دانند که پیش از او، محمدعلی جمالزاده و صادق هدایت در ساده‌نویسی و استفاده از زبان و لحن عموم مردم در محاوراتْ آغاز کرده بودند؛ استفاده از زبان محاوره‌ای به‌وسیلهٔ جلال به اوج رسید و گسترش یافت.

برخی از داستان‌های آل احمد: پنج داستان (۱۳۵۰)، نفرین زمین (۱۳۴۶)، سنگی بر گوری (نوشتهٔ ۱۳۴۲، چاپ ۱۳۶۰)، نون والقلم (۱۳۴۰)، مدیر مدرسه (۱۳۳۷)، سرگذشت کندوها (۱۳۳۷)، زن زیادی (۱۳۳۱)، سه تار (۱۳۲۷)، از رنجی که می‌بریم (۱۳۲۶)، دید و بازدید (۱۳۲۴) و...

مقاله‌ها: «گزارش‌ها» (۱۳۲۵)، «حزب توده سر دو راه» (۱۳۲۶)، «هفت مقاله» (۱۳۳۲)، «غرب زدگی» (۱۳۴۱)، «کارنامه سه ساله» (۱۳۴۱)، «ارزیابی شتاب‌زده» (۱۳۴۳)، «یک چاه و دو چاله» (۱۳۵۶)، «در خدمت و خیانت روشنفکران» (۱۳۵۶)، «اسرائیل، عامل امپریالیسم» و...

مشاهدات و سفرنامه‌ها: اورازان (۱۳۳۳)، تات‌نشین‌های بلوک زهرا (۱۳۳۷)، جزیرهٔ خارک درّ یتیم خلیج فارس (۱۳۳۹)، خسی در میقات (۱۳۴۵)، سفر به ولایت عزرائیل (۱۳۶۳)، سفر روس (۱۳۶۹) و...

ترجمه‌ها: تشنگی و گشنگی اثر اوژن یونسکو (۱۳۵۱ - با همکاری منوچهر هزارخانی)، چهل طوطی، قصه‌های کهن هندوستان (با سیمین دانشور، ۱۳۵۱)، عبور از خط اثر ارنست یونگر (با محمود هومن، ۱۳۴۶)، مائده‌های زمینی اثر آندره ژید (با پرویز داریوش، ۱۳۴۳)، کرگدن اثر اوژن یونسکو (۱۳۴۵)، بازگشت از شوروی اثر آندره ژید (۱۳۳۳)، دست‌های آلوده اثر ژان پل سارتر (۱۳۳۱)، سوءتفاهم اثر آلبر کامو (۱۳۲۹)، بیگانه اثر آلبر کامو (با خبره‌زاده، ۱۳۲۸)، قمارباز اثر فئودور داستایوفسکی (۱۳۲۷)، محمد و آخرالزمان اثر پل کازانوا (۱۳۲۵) و... .

از میان خدمات دیگرِ این نویسنده و متفکر به ادبیات فارسی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: معرفی آلبر کامو به جامعهٔ ادبی، معرفی بیشتر شعر نو نیمایی و کمک به گسترش آن، حمایت از شاعرانی چون احمد شاملو و نصرت رحمانی، ایجاد جهشی بی‌سابقه در نثر فارسی با نثر خودش، ایجاد تشکل‌های ادبی و صنفی (از جمله کانون نویسندگان ایران و انتشار مقالات گوناگون).

جلال آل احمد ۱۸ شهریور ۱۳۴۸ درگذشت.

بخشی از کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران (جلد اول)

«نخستین کسی را که به معنی عام روشنفکری در تاریخ گذشتهٔ ایران می‌توان سراغ داد «گئومات» است. آن‌که در تاریخ هخامنشی به‌عنوان «گئومات غاصب» معروف است. تاکنون می‌دانستیم که او «مغ» بوده است. یعنی رهبری روحانی- که با استفاده از شرایط زمانه و در غیاب شخص حاکم و با زمینه‌چینی لازم برمبنای نارضایی‌های طبقات مختلف، به حکومت رسیده و در مقام ریاست دوگانهٔ شرعی و عرفی، چند سالی طرحی در اصلاح معیشت مردم و رهبری اجتماع آن‌روز ایران، که در سپیدهٔ تاریخ خود به‌سر می‌برده است ریخته و دست‌آخر به توطئهٔ نجبا و آن هفت خاندان- و با افسانه‌ای در حاشیه، که مهتر اسب داریوش را صحنه‌گردان اصلی آن مجلس نجبا کرده است- از کار برکنار می‌شود و داریوش به جایش می‌نشیند. این خلاصه‌ای است از ماجرای او که تاکنون می‌دانسته‌ایم. این را هم می‌دانسته‌ایم که «گئومات» به‌هرصورت به‌عنوان یک شخصیت سازندهٔ تاریخ در اجتماع اثری نکرد. بلکه سنگ بنایی را گذاشت که به دست داریوش بالا رفت. به این معنی که اگر داریوش موفقیتی در پی‌ریزی مجدد اساس شاهنشاهی هخامنشی داشت، با تکیه به اصلاحاتی بود که گئومات عنوان کرده بود. اما اکنون به هدایت «تاریخ ماد» به قلم «دیاکونوف» که ترجمه‌اش تازه منتشر شده به جستجوی معلومات بیشتری از آنچه تاکنون می‌دانسته‌ایم در شرح‌حال او و زمانه‌اش قدمی برمی‌داریم.»