کتاب زندگی نامه و سفرنامه دوست محمدخان معیرالممالک

کتاب زندگی‌ نامه و سفرنامه دوست محمدخان معیرالممالک اثری است که به کوشش کاتیا سلماسی گردآوری شده و نشر ارس در سال ۱۴۰۴ آن را منتشر کرده است. این کتاب باتکیه‌بر اسناد و روایت‌های تاریخی، به شرح زندگی و سفرهای یکی از چهره‌های برجسته و کمترشناخته‌شده‌ی عصر قاجار می‌پردازد. دوست محمدخان معیرالممالک، از خاندان معیرالممالک‌ها، نه‌تنها در سیاست و مدیریت مالی دربار قاجار نقش داشت، بلکه به‌عنوان هنرمند، خوشنویس و عکاس نیز شناخته می‌شد. کتاب حاضر علاوه‌بر زندگی‌نامه، شامل سفرنامه‌ای است که بخش مهمی از آن به سفر معیرالممالک به عتبات و سپس اروپا اختصاص دارد. این اثر با بهره‌گیری از اسناد خانوادگی، روایت‌های دست‌اول و تصحیح نسخه‌های خطی، تصویری زنده از زندگی اشرافی، دغدغه‌های هنری و اجتماعی و تحولات فرهنگی ایران در قرن سیزدهم هجری ارائه می‌دهد. نسخه‌ی الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب زندگی نامه و سفرنامه دوست محمدخان معیرالممالک

کتاب زندگی‌نامه و سفرنامه‌ی دوست محمدخان معیرالممالک، نوشته‌ی دوست محمد بن دوستعلی معیرالممالک و به کوشش کاتیا سلماسی، اثری پژوهشی و مستند درباره‌ی یکی از خاندان‌های مهم و اثرگذار دوره‌ی قاجار است. این کتاب در دو بخش اصلی تنظیم شده: بخش نخست به زندگی‌نامه‌ی دوست محمدخان و پیشینه‌ی خانوادگی او می‌پردازد و بخش دوم سفرنامه‌ای است که روایت سفر او به عتبات و سپس اروپا را در بر می‌گیرد.

ساختار کتاب بر پایه‌ی اسناد تاریخی، نامه‌ها، روایت‌های خانوادگی و تصحیح نسخه‌های خطی استوار است و تلاش شده تا با بازخوانی و ویرایش متن‌های قدیمی، خواننده‌ی امروزی بتواند با فضای فکری، اجتماعی و هنری آن دوران ارتباط برقرار کند. در این کتاب، علاوه‌بر شرح زندگی شخصی و خانوادگی دوست محمدخان معیرالممالک، به نقش او در هنر خوشنویسی، عکاسی و حتی معماری اشاره شده و همچنین تأثیرات سفرهای خارجی او بر نگاه و سبک زندگی‌اش بررسی شده است. این کتاب تصویری چندلایه از مناسبات اشرافی، روابط درباری، تحولات هنری و اجتماعی و نیز فرازونشیب‌های زندگی یک شخصیت برجسته‌ی قاجاری را پیش چشم خواننده می‌گذارد.

خلاصه کتاب زندگی نامه و سفرنامه دوست محمدخان معیرالممالک

کتاب زندگی‌نامه و سفرنامه‌ی دوست محمدخان معیرالممالک با تمرکز بر زندگی و سفرهای یکی از رجال مهم دوره‌ی قاجار، تصویری از مناسبات خانوادگی، اجتماعی و هنری آن عصر ارائه می‌دهد. دوست محمدخان، فرزند دوست‌علی‌خان نظام‌الدوله، در خانواده‌ای متمول و هنردوست رشد کرد و از کودکی با هنر خوشنویسی، نقاشی و عکاسی آشنا شد. او پس از مرگ پدر، وارث ثروت و مناصب خانوادگی شد، اما برخلاف انتظار، علاقه‌ای به مشاغل دولتی نشان نداد و بیشتر به هنر و زندگی شخصی پرداخت. در بخش سفرنامه، روایت سفر دوست محمدخان به عتبات و سپس اروپا آمده است. این سفر که ابتدا با هدف دستیابی به اموال خانوادگی در کربلا آغاز شد، به‌واسطه‌ی همراهی با میرزا احمد صنیع‌السلطنه و علاقه به هنر، به سفری طولانی و پرماجرا به مصر و پاریس تبدیل شد.

در پاریس، دوست محمدخان با هنرمندان و عکاسان برجسته‌ی اروپایی آشنا شد و نگاه هنری‌اش دگرگون شد. بازگشت او به ایران با تغییراتی در سبک زندگی و فعالیت‌های هنری همراه بود؛ او به باغ‌آرایی، پرورش گل و گیاه، عکاسی و خوشنویسی پرداخت و عکاسخانه‌ای مجهز در خانه‌اش دایر کرد. این کتاب، علاوه‌بر روایت زندگی فردی، به تحولات اجتماعی، مناسبات اشرافی، نقش زنان خانواده و تأثیرات سفر و مواجهه با فرهنگ غربی بر ذهنیت و رفتار معیرالممالک می‌پردازد. همچنین با نقل اسناد و نامه‌ها، تصویری از روابط درباری، مراسم ازدواج، ثروت و تجملات و دغدغه‌های هنری و اجتماعی آن دوران ارائه می‌شود.

چرا باید کتاب زندگی نامه و سفرنامه دوست محمدخان معیرالممالک را بخوانیم؟

این کتاب با ترکیب زندگی‌نامه و سفرنامه، فرصتی کم‌نظیر برای آشنایی با لایه‌های پنهان تاریخ اجتماعی و هنری ایران در عصر قاجار فراهم می‌کند. ویژگی شاخص اثر استفاده از اسناد و روایت‌های دست‌اول است که به آن اصالت و غنای تاریخی می‌بخشد. خواننده با مطالعه‌ی این کتاب، نه‌تنها با زندگی یک شخصیت مهم و کمترشناخته‌شده آشنا می‌شود، بلکه با فضای فرهنگی، هنری و اجتماعی آن دوران و تأثیرات سفر و مواجهه با غرب بر ذهنیت ایرانیان نیز آشنا خواهد شد. همچنین کتاب به‌واسطه پرداختن به موضوعاتی چون عکاسی، خوشنویسی، معماری و باغ‌آرایی، برای علاقه‌مندان به تاریخ هنر و فرهنگ ایران جذابیت ویژه‌ای دارد.

خواندن کتاب زندگی نامه و سفرنامه دوست محمدخان معیرالممالک را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

خواندن این کتاب به پژوهشگران تاریخ ایران، علاقه‌مندان به هنر و فرهنگ دوره‌ی قاجار، دانشجویان رشته‌های تاریخ، هنر و مطالعات اجتماعی و همچنین کسانی که به روایت‌های مستند و زندگی‌نامه‌های تاریخی علاقه دارند، پیشنهاد می‌شود.

درباره دوست محمدخان معیرالممالک

دوست‌ محمدخان معیرالممالک، فرزند دوست‌علی‌خان نظام‌الدوله معیرالممالک و ماه‌نساخانم، در سال ۱۲۷۳ ق. (۱۲۳۵ ش./۱۸۵۶ م.) در تهران به دنیا آمد. او در خانواده‌ای متمول و هنرپرور رشد کرد که سابقه‌ای طولانی در خدمتگزاری و هنرپروری داشت. دوست‌ محمدخان معیرالممالک، از رجال فرهیخته و هنرپرور دوره‌ی قاجار، افزون‌بر جایگاه سیاسی و اجتماعی خود، شخصیتی چندوجهی بود و به هنر و فنون جدید علاقه‌ داشت. او به پرورش قوش علاقه‌ی فراوان داشت و در بسیاری از شکارها، ناصرالدین‌شاه را همراهی می‌کرد. مظفرالدین‌شاه نیز به او ارادت و توجه ویژه‌ای داشت.

پدر او، دوست‌علی‌خان نظام‌الدوله (۱۲۳۶ـ۱۲۹۰ ق.)، در دربار ناصرالدین‌شاه سِمت معیرالممالکی و خزانه‌داری را بر عهده داشت و این منصب در خانواده‌ی او از اواسط دوره‌ی صفویه نسل‌به‌نسل منتقل می‌شد. خاندان معیرالممالک که پیشینه‌ای چندصدساله داشت، به‌خاطر موقعیت اجتماعی، نفوذ سیاسی، ثروت و علاقه‌ی عمیق به هنر همواره جزو رجال برجسته و مطرح دوران خود بود. این خانواده در اسناد و سفرنامه‌های دیپلمات‌ها و فرستادگان کشورهای دیگر به ایران بارها مورد اشاره قرار گرفته و همواره به‌عنوان نمایندگان ممتاز ایرانی معرفی شده‌اند.

پدربزرگ دوست‌ محمدخان، حسین‌علی‌خان معیرالممالک، در اواخر سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار به مقام معیرالممالکی رسید و سال‌ها در این سِمت خدمت کرد. او یکی از رجال مورد اعتماد شاهان قاجار بود و در زمان جنگ هرات، محمدشاه قاجار او را به‌عنوان بازرس شاهی در سنگرهای مهم منصوب کرد. خاندان معیرالممالک با سابقه‌ی درخشان در دربار و موقعیت‌های اجتماعی برجسته، نقش مهمی در تاریخ قاجار و روابط دیپلماتیک ایران با جهان ایفا کردند و دوست‌ محمدخان نیز وارث این پیشینه‌ی باشکوه بود. حسین‌علی‌خان معیرالممالک، علاوه‌بر فعالیت‌های حکومتی، سهم بسزایی در پیشبرد فرهنگ و هنر ایران داشت. او در سال ۱۲۶۹ ق. (۱۲۳۲ ش./۱۸۵۳ م.) مجمع‌الصنایع، موسوم به دارالصنایع، را تأسیس کرد و ریاست آن را شخصاً بر عهده گرفت. این مرکز که در واقع نخستین دانشکده‌ی هنری ایران به شمار می‌رفت، محلی برای آموزش و فعالیت هنرمندان و استادکاران بود و زمینه‌ی گسترش هنرهای سنتی و صنایع دستی را فراهم کرد.

دوست‌ محمدخان خط نستعلیق و شکسته را به‌خوبی می‌نوشت و مجموعه‌ای ارزشمند از آثار خوشنویسان برجسته‌ی ایران را گردآوری کرده بود. افزون‌براین، به نقاشی دلبستگی داشت و در فن سیاه‌قلم مهارتی چشمگیر از خود نشان داده بود.

در جریان سفر سوم ناصرالدین‌شاه به اروپا، توماس ادیسون دستگاهی از نوع فونوگراف به شاه هدیه داد. در آن زمان، تنها کسی که در ایران طرز کار این دستگاه را می‌دانست دوست‌ محمدخان معیرالممالک بود. او شخصاً فونوگراف را برای شاه به کار انداخت و پس از مدتی، دو دستگاه دیگر نیز برای خود خریداری کرد. به‌سبب آشنایی و ارتباط گسترده با هنرمندان عصر، او آغازگر یکی از نخستین ثبت‌های صوتی در تاریخ ایران شد و صدای جمعی از برجسته‌ترین نوازندگان و خوانندگان زمان خود ــ از جمله آقا حسینقلی، نایب اسدالله، میرزاحبیب سماع‌حضور و میرزا محمدصادق سرورالملک ــ را بر استوانه‌های فونوگراف ضبط کرد.

سال‌ها بعد، در ۱۳۳۸ ش، ساسان سپنتا بخشی از این استوانه‌ها را بازیابی و بازضبط کرد؛ مجموعه‌ای که امروز تنها اسناد صوتی به‌جامانده از برخی از آن هنرمندان به شمار می‌رود.

معیرالممالک در باغ معیر کارگاه‌ها و فضاهای هنری متعددی داشت، از جمله عکاسخانه و نجارخانه‌ای مجهز که در آن خود به ساخت میز، قفسه و صندلی‌های کتابخانه‌اش می‌پرداخت. او با امین‌السلطان دوستی نزدیکی داشت و به همین سبب، امتیاز نخستین خط تلفن در ایران به نام وی صادر شد.

اندکی پس از درگذشت همسرش عصمت‌الدوله در سال ۱۳۲۱ ق، دوست‌ محمدخان به بیماری سختی دچار شد. پزشکان برای درمان او سفر به اروپا را توصیه کردند و او برای تأمین هزینه‌ی درمان، ناگزیر امتیاز تلفن را فروخت. با وجود درمان‌های پزشکان در پاریس و لندن، بهبودی حاصل نشد و در نهایت، به امید درمان به شهر ادسا رفت تا تحت مراقبت طبیبی نام‌آور قرار گیرد، اما درمان سودی نداشت و معیرالممالک در سال ۱۳۳۱ هجری قمری در همان‌جا درگذشت.

پیکر او به ایران منتقل شد و در امامزاده حمزه، در بخش شرقی حرم شاه عبدالعظیم، به خاک سپرده شد. یاد او به‌عنوان یکی از رجال فرهیخته، هنرمند و نوآور عصر قاجار در تاریخ ایران باقی مانده است.

درباره کاتیا سلماسی

کاتیا سلماسی پیش از ۲۰سالگی با دنیای هنر آشنا شد و هنر برایش جلوه‌ای جادویی داشت. در جهانی که بسیاری از مردم درگیر شتاب‌ها و دغدغه‌های بی‌پایان‌اند، هنر به‌عنوان پناهگاهی برای او عمل کرد و او را از آشوب و بلوا دور نگه داشت. او در مسیر تجربه‌های هنری خود دریافت که هر شاخه از هنر جهانی مستقل و وسیع را در خود جای داده و این شاخه‌ها می‌توانند با حفظ خلوص خود، به یکدیگر پیوند بخورند و زبان و بیانی نو خلق کنند.

سفر او در دنیای هنر با نقاشی آغاز شد و پس از آن به‌سمت عکاسی رفت. سپس گرافیک به‌شکل اتفاقی وارد زندگی‌اش شد؛ دوستی اصول اولیه‌ی صفحه‌بندی و آماده‌سازی چاپ را به او آموخت و او با گذراندن دوره‌های کوتاه‌مدت و آشنایی با فرایند چاپ، سفارش‌های تبلیغاتی را پیش می‌برد.

سلماسی هم‌زمان با فعالیت در عکاسی و گرافیک، به تدریس عکاسی در دانشگاه‌ها و مؤسسات خصوصی نیز می‌پرداخت. در سال‌های اخیر، او به دنیای سرامیک نیز قدم گذاشته است. علاقه به کار با گِل به‌مرور در او شکل گرفت و با گذراندن دوره‌های آموزشی نزد یکی از اساتید برجسته، اصول این هنر را آموخت.

کاتیا سلماسی با حمایت مرحوم مظفر بختیار کتاب حاضر را گردآوری کرده است.

بخشی از کتاب زندگی نامه و سفرنامه دوست محمدخان معیرالممالک

«چندی پس از اقامت استاد در منزل معیرالممالک، دوست‌علی‌خان نظام‌الدوله فرزندان خود دوست‌محمدخان و میرزا محمدخان را به‌منظور شاگردی به دست میرزا غلامرضا سپرد. وقار و ابهت استاد خوشنویس آنچنان دوست‌محمدخان را تحت تأثیر قرار داد که با شوق فراوان به یادگیری پرداخت و با تمرین و ممارست توانست پس از تعالیم اولیه، تحت تعلیم‌های جدی‌تر استاد قرار بگیرد. دوست‌علی‌خان نظام‌الدوله روزی پس از اینکه دوست‌محمدِ نوجوان نمونه‌های سیاه‌مشق خود را به پدر نشان داد، به میرزا غلامرضا گفت: «شاگرد چندان به استادش دل بسته که دیگر به تحبیب نیازی نیست. در آینده، به تعلیمش بیشتر بکوشید تا اگر میرزا را همپایه نشود، لااقل مایه‌ای گیرد که سزاوار آوازهٔ استاد باشد.»»