کتاب نگاه واقعی

کتاب نگاه واقعی؛ نظریه فیلم پس از لاکان نوشتهٔ تاد مک گوان و ترجمهٔ بهمن خالدی است و نشر مرکز آن را منتشر کرده است. از اهداف کتاب نگاه واقعی پرده برداشتن از بعد روانکاوانه‌ٔ درپرده‌مانده‌‌ٔ نظریه‌پردازی‌های غیرروانکاوانه‌ٔ فیلم است. تاد مک گوان باور ندارد که روانکاوی شیوه‌ای همچون سایر رهیافت‌ها به سینما در اختیار بگذارد. بر این باور است که بازگشت به فرمول فروید شاهراه درک فیلم است. ادعای او در این‌جا آن است که روانکاوی شرط لازم و ضروری هر نظریه‌ٔ فیلمی است.

دسته‌بندی‌هایی که در نـگاه واقعی مطرح می‌شوند: سینمای تخیل، سینمای میل، سینمای تلفیق و سینمای تلاقی مقوله‌های اصلی فیلم را تشکیل می‌دهند.

درباره کتاب نگاه واقعی

کتاب نگاه واقعی تلاشی است برای اندیشیدن به سینما به مثابهٔ مکانی برای زیر و رو کردن ذهنیت تماشاگر، و از این حیث، اثری هنری ـ سیاسی است که در آن زیبایی‌شناسی اصلی‌ترین قلمرو سیاسی در زمانهٔ ما می‌شود. روش رابطه یافتن فرد با فیلم شیوهٔ ذهنیت او را تعیین می‌کند و برخی فیلم‌ها به نحوی دگرگونی ذهنیت او را می‌طلبند که خارج از سینما ناممکن است. بدین اعتبار، این کتاب اعلام امتیاز سیاسی سینماست.

با در نظر گرفتن مشابهت میان رؤیاها و فیلم‌ها، می‌توان پنداشت که روانکاوی از همان آغاز بر نظریهٔ فیلم مسلط بوده است. اما در واقع، مدت زیادی طول کشید تا نهال نظریهٔ روانکاوانهٔ فیلم بروید، و سرانجام حتی در اواخر دههٔ ۱۹۶۰ و اوایل دههٔ ۱۹۷۰ این نظریه هنوز در حاشیه بود. در واقع، روانکاوی نسبت به نشانه‌شناسی، مارکسیسم، فمینیسم و حتی در میان نظریه‌پردازان روانکاوی فیلم اغلب در درجهٔ دوم قرار داشت. وضعیتی مضحک بود که تقریباً همه گمان می‌کردند روانکاوی نظریهٔ فیلم غالب است، اما هیچ نظریه‌پرداز واقعی روانکاوی فیلم وجود نداشت. خوشبختانه آن وضعیت پایان یافته است، اما فقط به این دلیل که امروزه همه می‌دانند روانکاوی نظریهٔ فیلم غالب نیست. در فاصلهٔ سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۰، ما شاهد تعلیق نقش روانکاوی در مطالعات فیلم بودیم.

سال ۲۰۰۷ که نگاه واقعی به چاپ رسید، چشم‌انداز در نظریهٔ روانکاوانهٔ فیلم و حتی در خود نظریهٔ فیلم بایر شده بود. آثار روانکاوانهٔ پیشگامانی چون جوآن کوپژک و اسلاوُی ژیژک در میان نظریه‌پردازان فرهنگی مؤثر افتاده بود و علی‌رغم این واقعیت که کوپژک و ژیژک مستقیماً به خود سینما می‌پرداختند، محققان فیلم تمایل داشتند نقش ایشان را نادیده گرفته یا مردود بشمارند. تلاش نویسنده در کتاب نگاه واقعی خلق روایتی از نظریهٔ روانکاوانهٔ فیلم بود که نقش نقطه‌ای برای ورود نقادانه به مطالعات سینمایی را ایفا کند. با این کار، می‌خواست نشان دهد که چگونه نظریهٔ روانکاوانهٔ فیلم می‌تواند به سرتاسر تاریخ نظریه‌پردازان فیلم ــ از هوگو مونستربرگ و سرگئی آیزنشتاین گرفته تا آندره بازَن و زیگفرید کراکائر بپردازد و جایگاهشان را با درکی روانکاوانه از روش‌های گوناگون به‌کاررفته در سینما تعیین کند.

در سرتاسر کتاب، فرض نویسنده (که فرضی کاملاً روانکاوانه است) این بود که بینش این نظریه‌پردازان نسبت به سینما فراتر از آن است که خود از آن آگاه بودند. یکی از اهداف این کتاب پرده برداشتن از بعد روانکاوانهٔ درپرده‌ماندهٔ نظریه‌پردازان غیرروانکاوانهٔ فیلم است. با این کار، نه‌تنها به بسط قلمرو نظریهٔ روانکاوانهٔ فیلم، بلکه به روشن ساختن ارزش حقیقی آن برای سینما امیدوار می‌شویم. 

خواندن کتاب نگاه واقعی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران روانکاوی و نقد فیلم پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب نگاه واقعی

«هنگامی که نظریه‌پردازان فیلم در دههٔ ۱۹۷۰ برای اولین بار اندیشهٔ ژاک لاکان را مورد توجه قرار دادند تا به درکشان از سینما بیفزایند، درک‌شان محدود بود. از آن‌جا که لاکان خود هرگز در زمینهٔ فیلم نظریه‌پردازی نکرد، نظریه‌پردازان فیلم به بخشی از اندیشه‌اش نگریستند که به نظر می‌رسید ساده‌تر از هر بخش می‌تواند به تجربهٔ سینمایی منتقل شود. اینان تقریباً تنها بر مقاله‌ای تحت عنوان «مرحلهٔ آینه‌ای به‌عنوان شکل‌دهندهٔ عملکرد من، همان‌طور که در تجربهٔ روانکاوی مشخص می‌شود» متکی بودند. این متن کوتاه که معمولاً با عنوان «مقالهٔ مرحلهٔ آینه‌ای» شناخته می‌شود و به دورهٔ آغازین کار لاکان مربوط می‌شود الگویی پیش‌روی نظریه‌پردازان فیلم قرار داد تا به مسائل ایدئولوژیک در ذات کنش تماشاگری فیلم بیندیشند. لاکان در این مقاله استدلال می‌کند که نوزاد به کمک تجربهٔ نگریستن به آینه و ارتباط دادن تصویر با بدنش، نخستین‌بار تصوری از هویت خود به دست می‌آورد (شکل‌گیری اگو). از نظر لاکان، این تجربه به گونه‌ای استعاری مرحله‌ای از رشد کودک را ثبت می‌کند که او انتظار اربابی نداشتهٔ بدنش را دارد. بدن قطعه‌قطعهٔ کودک، به لطف شیوهٔ مشاهدهٔ تصویر در آینه، یک کل تلقی می‌شود. آرمان بدن به مثابهٔ وحدتی که کودک ارباب آن است، همچون توهم حاصل از تجربهٔ آینه‌ای سر برمی‌آورد. گرچه آینه صرفاً تصویری از آنچه کودک واقعاً هست بازتاب می‌دهد، اما تجربهٔ آینه‌ای فریبنده است چرا که تصویری منسجم از بدن نشان می‌دهد. تمامیت بدن به‌نحوی دیده می‌شود که آن‌گونه تجربه نمی‌شود.

نظریه‌پردازان فیلم با انتقال این درک به تماشاگری سینمایی توانستند کیفیت‌های وهمی فیلم را با فرایند ورود سوژه‌ها به ایدئولوژی و تبعیت از قیود نظم اجتماعی پیوند بزنند. این فرایند که لویی آلتوسر آن را استیضاح ایدئولوژیک سوژه می‌نامد، متضمن این است که افرادی انضمامی با اخذ هویتی اجتماعی و بازیابی خود در این هویت، سهواً خود را سوژه بازشناسند. به نزد نخستین نظریه‌پردازان لاکانی فیلم، آلتوسر پلی حیاتی میان نظریهٔ مرحلهٔ آینه‌ای لاکان و تجربهٔ سینمایی بود، چون بر بعد اجتماعی این نوع بازشناسی‌های غلط حاصل از مرحلهٔ آینه‌ای تأکید می‌کرد. به تعبیری، آلتوسر نظریهٔ لاکان را سیاسی کرد و راهی برای گسترش درک انتقادی از تجربهٔ سینمایی متأثر از اندیشهٔ روانکاوی پیش روی نظریه‌پردازان فیلم نهاد.

نخستین محرک نظری در این راستا، به‌طور عمده، آثار نظریه‌پردازان فرانسوی همچون کریستیان متز، ژان‌لویی بودری و ژان‌لویی کومولی و همچنین آثار نظریه‌پردازان بریتانیایی عضو تحریریهٔ مجلهٔ اسکرین چون لورا مالْوی، پیتر وولِن، کالین مک‌کِیب و استیون هیث بود. اینان اولین نظریه‌پردازانی بودند که مفاهیم روانکاوی را به شکلی نظام‌مند در مطالعهٔ سینما به کار بستند. آن‌ها با وجود تفاوت در رهیافت‌های خاص خویش، به پیوند میان تأثیرات روانی سینما و عملکردهای ایدئولوژی باور داشتند و به همین دلیل است که روانکاوی مرحلهٔ آینه‌ای لاکان، که آلتوسر آن را سیاسی کرد، آن‌چنان باارزش از کار درآمد.»