کتاب تئاتر برای زندگی

کتاب تئاتر برای زندگی نوشتهٔ دیوید دایموند و ترجمهٔ مصطفی ظفر قهرمانی نژاد است و نشر نو آن را منتشر کرده است. موضوع این کتاب هنر و علم در خدمت گفت‌وگوی اجتماع بنیاد است.

چگونه می‌توان «اجتماع» را همچون «فرد» موجودی زنده تلقی کرد؟ با کدام تمهیدات تئاتری می‌توانیم به اجتماعات زنده کمک کنیم تا قصه‌های خود را بیان کنند؟ چگونه این کار را انجام دهیم بی‌آنکه به شخصیت‌هایی که مخالفشان هستیم جلوه‌ای اهریمنی ببخشیم؟ آیا باید در نبردی دائمی برای شکست دادنِ خیل بی‌پایان سرکوبگران باشیم، یا می‌توانیم به جهانی بیندیشیم که ظهور چنین افرادی در آن ناممکن است؟

تئاتر برای زندگی پاسخی به این پرسش‌ها و مرجعی اساسی است برای کسانی که می‌خواهند از نیروی تئاتر در راستای تغییرات مثبت اجتماعی بهره بگیرند. دیوید دایموند، از کنشگران نامی کانادا در حوزهٔ تئاتر کاربردی، از رهگذر تلفیق «نظریهٔ سیستم‌ها» و جنبش «تئاتر سرکوب‌شدگان»، شکلی از کنشگری هنری را در این کتاب عرضه می‌کند که به توانمندسازی مدنی شهروندان و توسعهٔ سیاسیِ اجتماعات می‌انجامد. اتحادیهٔ تئاتر و آموزشگری امریکا در سال ۲۰۰۸ از تئاتر برای زندگی به‌عنوان کتاب ممتاز سال تقدیر کرد.

درباره کتاب تئاتر برای زندگی

دیوید دایموند بیش از سی سال از عمرش را در تئاتر سپری کرده است؛ ابتدا به‌عنوان بازیگر حرفه‌ای و بعد در مقام کارگردان هنریِ گروه تئاترِ خودش با نام هِدلاینز. او به اتفاق گروهش فرم ویژه‌ای از تئاتر سیاسی را به نام تئاتر برای زندگی خلق کرده که به‌شدت متأثر از دو کتاب انقلابی از دو نویسندۀ برزیلی‌تبار است ــ یکی «آموزش سرکوب‌شدگان» اثر پابلو فریره و دیگری «تئاتر سرکوب‌شدگان» اثر آگوستو بوال.

ویژگی منحصربه‌فرد گروه دایموند این است که به جای تولید تئاتر «برای» اجتماعات، تئاتر را «همراه با» اجتماعات خلق می‌کند. این گروه طی صدها پروژه و کارگاه آموزشی از تئاتر برای ایجاد تغییر سیاسی بهره گرفته و اجتماعات را توانمند کرده تا از زبان تئاتر ــ‌کلام، حرکت، ژست و رقص‌ــ برای بیان قصه‌هایشان استفاده کنند، مجاری تازۀ ارتباطی ایجاد نمایند و با مسائل بغرنجی چون نژادپرستی، کلیشه‌‌های جنسیتی، اعتیاد و خشونت کلنجار بروند.

دایموند در کتاب تئاتر برای زندگی در مورد ابعاد نظری و عملی «تئاتر برای زندگی» گزارش مبسوط و شیوایی در اختیار ما می‌گذارد. وی در مقام یک مؤلف «علم و تئاتر را در هم می‌تند» و پیوندهای شگفت‌انگیز زیادی را با فهم سیستمی و جدید از زندگی، بر ما آشکار می‌کند.

تجربه‌‌هایی که دایموند شرح می‌دهد به درک عمیق‌‌تری از نیروهای پویش‌زا در اجتماع می‌انجامند و منجر به تغییر در روابط و رفتار می‌شوند. آنها در نهایت اجتماعات را توانمند می‌کنند تا موجب تغییرات سیاسی شوند. او تأکید می‌کند که کارگاه آموزشی «تئاتر برای زندگی» یک کارگاه آموزشی تئاتر است و نه یک جلسۀ گروه درمانی. با وجود این «مانند هر تئاتر خوب دیگری می‌تواند ارزش درمانی هم داشته باشد.»

دیوید دایموند به‌خوبی از نقش غیرمتعارف کارگردان هنری در تئاتر اجتماع‌بنیاد خویش آگاه است. درواقع او حتی از خودش به‌عنوان کارگردان یاد نمی‌کند، در عوض به پیروی از آگوستو بوال، اصطلاح «جوکر» را برای اشاره به موضعش به کار می‌برد. جوکر یادآور دلقکِ دربار قرون وسطایی است که اجازه داشت تشکیلات حاکم را به سخره بگیرد و به‌طرزی بازیگوشانه و سرگرم‌کننده به حقایق ناخوشایند بپردازد. تلخک یا دلقک مظهر نیرویی خلاقانه بود و غالباً همچون یک تردست چندین کار را همزمان انجام می‌داد.

جوکر در «تئاتر برای زندگی» بسیاری از این ویژگی‌‌ها را به نمایش می‌گذارد. به قول دایموند یک پروژۀ «تئاتر برای زندگی» به این دلیل برگذار می‌شود که اجتماعی می‌خواهد به مسائل خاصی بپردازد و برای این کار از جوکر دعوت می‌کند.

خواندن کتاب تئاتر برای زندگی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران و دوستداران تئاتر پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب تئاتر برای زندگی

‍ «جذب شدن گامی است در امتداد مسیر ظهور. انسان همیشه جذب ریتم می‌شود. ما گاهی خودآگاه و زمانی ناخودآگاه این کار را انجام می‌دهیم. اگر در خیابان راه برویم و با شنیدن صدای موسیقی شروع به گام برداشتن با ریتم آن موسیقی کنیم، این نوع جذب شدن ناخودآگاه است. وقتی مجذوب ریتم جنجالی ترافیک شویم، این جذب شدن نیز ناخودآگاه است. اما کسی به خانه می‌آید و موسیقی ملایمی می‌گذارد، این عمل جذب شدن خودآگاه به سمت ریتمی متفاوت و آرام است.»

***

«بر این باورم که جوکر همزمان نسبت به گروه نمایش و گروه بزرگ‌تر از آن، یعنی اجتماع زنده، مسئول است تا به اتفاق آنان بهترین تئاتر ممکن را ــ‌بنا به شرایطی که تحت آن کار می‌کنند‌ــ آماده سازد. چه چیزی رابطۀ اجتماع را با این نمایش‌ها عمیق می‌کند؟ آیا به صرفِ دیدن همسایه، بچه یا همسرمان روی صحنه این اتفاق می‌افتد؟ بی‌گمان دیدن فردی آشنا که قصه‌ای در مورد اجتماع ما نقل می‌کند تأثیرگذار است، ولی این تنها یک بخشی از معادله است. آیا علت این است که نمایش مسائل واقعی اجتماع را بازتاب می‌دهد؟ این نیز بخشی از تصویری بزرگ‌تر است.»

***

«اجتماع وقتی موجودیت دارد که یک گروه از مردم جغرافیا، ارزش‌ها، تجربه‌ها، انتظارات یا باورهای مشترکی داشته باشند. رابطهٔ آنان ممکن است خواسته یا ناخواسته باشد. ما ناخواسته در یک اجتماع به دنیا می‌آییم، اما می‌توانیم داوطلب عضویت در اجتماعات متعدد شویم.

من تا سال ۲۰۰۷ به‌مدت ۲۳ سال ساکن یکی از خانه‌های تعاونی بوده‌ام که اجتماعی داوطلبانه و جغرافیایی است. اعضای آنجا همگی براین باورند که مسکن باید امن و به‌صرفه باشد و نباید جزو ساختاری سودجویانه و سرمایه‌دارانه باشد. باور مشترک ما در مورد مسکن به این معنا نیست که در مورد همه چیز، ازجمله نحوهٔ عملکرد هیأت‌ها، سروصدای داخل حیاط، سیاست، مذهب و چیزهای دیگر، هم‌عقیده‌ایم. من عضو اجتماعات غیرجغرافیایی نیز هستم: اجتماع تئاتر در سطوح محلی، ملی و بین‌المللی؛ اجتماع فعالان عدالت اجتماعی بازهم در سطوح محلی، ملی و بین‌المللی. همچنین عضو اجتماع کوچک‌تری هستم که بر اساس شیوه‌های بوال کار تئاتر انجام می‌دهد. این فهرست ادامه دارد.»