کتاب سینما ۱

کتاب سینما ۱ نوشتۀ ژیل دلوز با ترجمۀ مازیار اسلامی در نشر چشمه به چاپ رسیده است. این کتاب جلد اول از مجموعۀ دوجلدی ژیل دلوز دربارۀ سینما است که در آن شرحی هستی‌شناسانه از مفهوم حرکت-تصویر در سینما ارائه می‌کند.

درباره کتاب سینما ۱

کتاب سینما ۱ جلد اول از مجموعۀ دوجلدی  کتاب سینمایی ژیل دولوز است که در ۱۹۸۳ و ۱۹۸۵ منتشر کرد، گرچه تأثیر انقلابی کتاب یک دهه بعدتر بر نظریهٔ فیلم آغاز شد. کتاب در میانهٔ غوغای جدل‌های نظری دههٔ ۱۹۸۰ منتشر شد که در یک سویش نقد روان‌کاوانه حضور داشت و در سوی دیگرش «بوطیقای تاریخی» دیوید بُردول و نوئل کرول. دو جلد کتاب سینما، خارج از این دعوای نظری، معرکهٔ دیگری راه انداخت که نه به پارادایم نظری غالب در روان‌کاوی باور داشت و نه به پوزیتیویسم انعطاف‌ناپذیر بُردول.

دلوز در پروژهٔ سینمایی‌اش نوعی هستی‌شناسی فیلم ارائه می‌کند، در امتداد زیباشناسیِ فلسفی‌اش که هنر را بیش از آنکه نوعی رسانهٔ بیان محسوب کند، شکلی از وجود می‌داند. سینمای فلسفی در نظر او نه ورود ایده‌ها و مضامین فلسفی به جهان فیلم و نه استفاده از فیلم همچون یک میانجی صرف برای بیان یک ایدهٔ فلسفی است، بلکه به این معناست که خود فیلم باید شکلی از تفکر باشد. اهمیت تاریخی و نظری پروژهٔ فلسفی دلوز در این دو کتاب این است که برخلاف غالب فیلسوفان و نظریه‌پردازان هم‌سنگش، صرفاً درصدد تبیین معرفت‌شناسانهٔ فیلم نیست.

حرکت، در نیمهٔ اول تاریخ سینما جوهرهٔ سینما بود. سینما تماشاگر را با «تصویری که به آن حرکت افزوده» مواجه نمی‌کند، بلکه به‌تعبیر دلوز سینما مستقلاً و به‌شکل بی‌واسطه تصویرِ حرکت را به ما عرضه می‌کند. حتی برش میان دو نما هم بخشی از تصویر است و به چشم این امکان را می‌دهد که تأثیر و جلوهٔ حرکت را ادراک کند. جلد نخست شرحِ هستی‌شناسانهٔ این دوره و محوریت نقش حرکت در تاریخ سینماست، دوره‌ای که در انتهایش و به‌دلایلی که دلوز شرح می‌دهد دچار بحران می‌شود و مقدماتِ دورهٔ دوم یعنی محوریت زمان یا همان سینمای مدرن را رقم می‌زند. دوره‌ای که جلد دوم کتاب به آن اختصاص دارد.

کتاب حاضر نه تاریخ سینما بلکه نوعی نظام رده‌بندی است؛ یعنی کوششی در طبقه‌بندی تصاویر و نشانه‌ها. جلد نخست به تعیین عناصر می‌پردازد و صرفاً عناصر یک بخش از این طبقه‌بندی را بررسی می‌کند. در این متن بارها به پرس، منطق‌دان آمریکایی (۱۹۱۴ ـ ۱۸۳۹)، اشاره شده است.

در جلد نخست، به حرکت ـ تصویر و گونه‌های آن پرداخته شده و زمان ـ تصویر موضوع جلد دوم کتاب است. از این منظر، کارگردانان بزرگ سینما را نه‌تنها با نقاشان، معماران و موسیقی‌دانان بلکه حتی با متفکران مقایسه کرده است. کارگردانان به‌جای مفاهیم با حرکت ـ تصویر و زمان ـ تصویر می‌اندیشند. دولوز اعتقاد دارد نمی‌توان به صرف وجود شمار فراوانی از تولیدات مزخرف سینمایی به ایدهٔ بالا اعتراض کرد. از این جنبه سینما بدتر و بی‌ارزش‌تر از عرصه‌های دیگر نیست، گرچه تبعات صنعتی و اقتصادی بی‌بدیلی دارد؛ ازاین‌رو، کارگردانان بزرگ سینما صرفاً‌ آسیب‌پذیرترند و بی‌نهایت ساده‌تر است که آن‌ها را از ساخت آثارشان منع کرد.

کتاب سینما ۱، از ۱۲ فصل تشکیل شده است و عنوان‌های اصلی آن عبارت‌اند از:

فصل ۱: تزهایی دربارهٔ حرکت: نخستین شرح بر برگسون

فصل ۲: قاب و نما: قاب‌بندی و برش

فصل ۳: مونتاژ

فصل ۴: حرکت ـ تصویر و سه گونهٔ آن: دومین شرح بر برگسون

فصل ۵: ادراک ـ تصویر

فصل ۶: تأثر ـ تصویر: چهره و نمای نزدیک

فصل ۷: تأثر ـ تصویر: کیفیات، قدرت‌ها، فضاهای هرجوره

فصل ۸: از عاطفه به کنش: تکانه ـ تصویر

فصل ۹:‌کنش ـ تصویر: فرم بزرگ

فصل ۱۰: کنش ـ تصویر: فرم کوچک

فصل ۱۱: پیکره‌ها یا استحالهٔ فرم‌ها

فصل ۱۲: بحران کنش ـ تصویر

خواندن کتاب سینما ۱ را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

به همۀ دوستداران سینما، فیلم‌سازی، کارگردانی، فلسفۀ سینما و تاریخ هنر پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب سینما ۱

«سینما به ما یک بخش را می‌دهد، اما بخشی که متحرک است، نه یک بخش ساکن به اضافهٔ حرکت انتزاعی. حال نکته‌ای که همچنان غریب می‌نماید این است که برگسون کاملاً از وجود بخش‌های متحرک یا حرکت ـ تصویرها آگاه بود. این آگاهی پیش از تحول خلاق وجود داشت، پیش از زایش رسمی سینما و در کتاب ماده و خاطره در ۱۸۹۶ تشریح شده بود. کشف تصویر ـ حرکت، ورای شرایط ادراک طبیعی، ابداع فوق‌العادهٔ فصل نخست ماده و خاطره بود. آیا برگسون ده سال بعد آن را فراموش کرده بود؟ یا این‌که قربانی توهم دیگری شده بود که بر تمامی دستاوردهای مرحلهٔ آغازین کارش تأثیر می‌گذاشت؟ می‌دانیم که اشیا و آدم‌ها همواره مجبورند خودشان را از نظر دور نگه دارند، یعنی باید هنگامی که در نقطهٔ آغاز به سر می‌برند خودشان را پنهان کنند. غیر از این چه می‌توانند بکنند؟ آن‌ها درون مجموعه‌ای هستی می‌یابند که دیگر آن‌ها را شامل نمی‌شود، و برای آن‌که از آن مجموعه کنار گذاشته نشوند، باید ویژگی‌های مشترک‌شان را با آن مجموعه نشان دهند. جوهرهٔ یک چیز هیچ‌گاه در نقطهٔ شروع نمایان نمی‌شود، بلکه در میانه، در مسیر پرورش و پیشرفتش آشکار می‌شود، هنگامی که قدرتش تضمین شده باشد.»