کتاب هویت ملی در قصه های عامه دوره صفوی

کتاب هویت ملی در قصه های عامه دوره صفوی نوشتهٔ محمد حنیف است. انتشارات علمی و فرهنگی این پژوهش در حوزهٔ ادبیات را منتشر کرده است.

درباره کتاب هویت ملی در قصه های عامه دوره صفوی

محمد حنیف در کتاب هویت ملی در قصه های عامه دوره صفوی بیان کرده است که ادبیات عامه، به‌خصوص قصه‌های عامه، در فرهنگ مردم (فولکلور) جایگاه والایی دارد؛ زیرا این قصه‌ها در برگیرندهٔ جنبه‌های ظریفی از وجوه هویتی هر ملت محسوب می‌شود. این مهم ازآن‌رو حائز اهمیت است که مورخان کمتر به مسائل اجتماعی پرداخته‌اند و بیشتر به حوادث سیاسی و زندگی شاهان و شاهزادگان و درباریان توجه کرده‌اند؛ درحالی‌که قصه‌های فولکلوریک زندگی اجتماعی تمامی طبقات، به‌ویژه زندگی مردم فرودست را به‌تصویر کشیده‌اند. در این قصه‌ها، می‌توان جنبه‌های ناپیدای زندگی گذشتگان، اعم از باورها، آیین‌ها، عادات، معماری، وضع زندگی، طبقات، شیوهٔ گفتار، تمایلات فکری و عاطفی و... را بررسی کرد. باآنکه قصه‌های عامه از جنبه‌های دیگری همچون ارزش‌های تربیتی و آموزشی و یاری‌رساندن به فهم بهتر ادب کهن (ادبیات رسمی و مکتوب) واجد اهمیت است، شاید هیچ‌یک از فواید برشمرده، نقش آن‌ها در بازشناسی هویت ملی نباشد؛ به‌خصوص اگر قصه‌های عصری همچون عصر صفوی بررسی شود. عصری که می‌توان آن را از اعصار تاریخی مهم ایران دانست. شاید بتوان شاخص‌ترین ویژگی دورهٔ صفوی را احیای وحدت ملی ایرانیان، این بار تحت لوای تشیع، دانست. بیشتر سرزمین‌های جداشده از کشور باستانی ایران، پس از بازگردانده‌شدن، زیر لوای پرچم تشیع حیات نوینی آغاز کردند و دگرگونی‌های مختلفی را از جنبه‌های متفاوت پذیرا شدند که اغلبِ آن‌ها تا امروز نیز پایدار مانده است. یکی از این دگرگونی‌ها رونق‌گرفتن قهوه‌خانه‌ها و برخلاف آنچه حکومت می‌خواست، توجه به قصه‌های باستان بود؛ چنان‌که سفرنامه‌نویسان گزارش‌های متعددی دربارهٔ نگاره‌های دیواری از پهلوانان اسطوره‌ای ایران، در شهرهای دورهٔ صفوی نوشته‌اند. روحانیان شیعه که در این دوره قدرتی در حد و اندازهٔ قدرت شاهان صفوی و گاه فراتر از آن داشتند، نگذاشتند که قصه‌های مذهبی را قصه‌گویان کم‌سواد نقل کنند؛ لذا قصه‌گویان سنتی و قومی و قهوه‌خانه‌ای به نقل قصه‌های تاریخی و اجتماعی روی آوردند. ازسوی دیگر فرهنگ دینی‌ملی ایرانیان، در این دوره بیش از همیشه تقویت شد و به‌عنوان عاملی برای تهییج مردم در مقابله با عثمانی‌ها و ازبک‌ها به‌کار رفت. مجموع این اوضاع به شکوفایی قصه‌گویی، اعم از سفارشی و عامیانه، در این عصر منجر شد. هدف اصلی نویسنده در این اثر یافتن وجوه مختلف هویت ملی ایرانیان در قصه‌های عامهٔ دورهٔ صفوی است. مبانی نظری این پژوهش، تعریف‌هایی مبتنی‌بر است که از هویت و ملیت و ادبیات عامه ارائه شده است. نگارنده، پس از بررسی موضوع هویت، خواهد کوشید تا درخلال بررسی متون به سؤال‌هایی درباب هویت ملی پاسخ دهد. همچنین، ضمن بررسی عناصر هویتی قصه‌های شفاهی سلاطین صفوی و نیز برخی آثار مکتوب، گزیدهٔ این قصه‌ها را در ضمیمهٔ کتاب خواهد آورد.

خواندن کتاب هویت ملی در قصه های عامه دوره صفوی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران پژوهش‌های ادبی، به‌ویژه در باب ادبیات دورهٔ صفوی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب هویت ملی در قصه های عامه دوره صفوی

«قصه‌های شفاهی با موضوع شاهان دورهٔ صفوی، با قصه‌های مکتوب این دوره تفاوت‌هایی دارد. یکی از آن‌ها، تحمل زیاد شاهان در قصه‌های شفاهی است. به‌همین دلیل، قهرمان قصه‌های شفاهی که عموماً شاه‌عباس است و گاه نیز شاه‌اسماعیل یا شاه‌سلطان‌حسین، هرگز، در پی تغییر دین مخالفانشان برنمی‌آیند؛ درحالی‌که در قصه‌های مکتوب آن دوره، همچون حسین کرد شبستری و اسکندرنامه، تلاش در تغییر دین مردم دیگر سرزمین‌ها، بخش مهم و ویژگی اصلی قصه‌ها شمرده می‌شود.

نباید از نظر دور داشت که درمجموع، صفویه باعث رونق هویت ایرانی شد و بعد از قرن‌ها گسیختگی و ظهور حکومت‌های منطقه‌ای متعدد، ایران در این عصر شاهد یکپارچگی جغرافیایی زیستی و مذهبی شد؛ هرچند این کار، در مناطقی، در سایهٔ شمشیر صورت گرفت. گفتنی است همهٔ اقوام این سرزمین، پیش‌تر، تاریخ مشترک و آداب‌ورسومِ کمابیش یکسانی داشتند و میراث ادبی و هنری‌شان نیز یکسان بود؛ چنان‌که داستان‌های حماسی فردوسی و داستان‌های غنایی نظامی و اشعار عرفانی حافظ و سروده‌ها و حکایت‌های تعلیمی سعدی و انتقادهای اجتماعی عبید و ده‌ها شاعر و سخنور فارسی‌زبان، در میان تمام اقوام ایرانی رایج بود. همین موضوع زمینه را برای تجدید خاطرهٔ تشکیل ایرانی بزرگ و مستقل، با هویتی مشخص فراهم کرده بود؛ چنان‌که رضا شعبانی، در مبحث هویت ایران دورهٔ صفوی (شعبانی، رضا، ۱۳۸۵: ص ۶۳)، ضمن تأکید بر این مهم که صفویان هویت ایرانی را رونق دادند، می‌نویسد:

«صفویان تعریف تازه‌ای از هویت ایرانی ارائه دادند؛ تعریفی که برمبنای حقیقتی قرار گرفت که از معنویت دینی برمی‌خاست و نیازی به ریشه‌های قومی و نژادی خاصی نداشت. این همان امری است که به‌گمان ما، در همهٔ تاریخ ایران در ادوار پیش و پس از اسلام، صادق بوده است و تا امروز نیز بهترین پاسخ‌گوی نیازهای هویتی مردمی است که تحت عناوین مختلف کُرد، لُر، مازندرانی، گیلک، خوزستانی، آذربایجانی، اصفهانی، فارسی، کرمانی، بلوچ و غیره، در حیات ملی مشارکت دارند.»

تأکید بر سلسلهٔ صفوی به این اعتبار نیز هست که در دوره‌های اسلامی، نخستین بار است که بیشینهٔ ایرانیان، به آن بخش از اسلام روی آوردند که خاندان عترت و طهارت را نیز دربرمی‌گیرد و به اصل دودمان نبوی (ص) نزدیک‌تر می‌شود»