کتاب یا مرگ یا تجدد

کتاب یا مرگ یا تجدد نوشتهٔ ماشاءالله آجودانی در انتشارات اختران منتشر شده است. کتاب حاضر دربردارندهٔ مجموعه مقالاتی در باب شعر و ادب مشروطه است. این اثر پژوهشی است دربارهٔ شعر و ادب دوران مشروطیت ایران و چگونگی بازتاب تحولات فکری و اجتماعی آن دوره در آثار ادبی. این کتاب با بررسی دقیق اشعار و نوشته‌های آن زمان، به درک عمیق‌تری از چالش‌های سنت و مدرنیته و شکل‌گیری مفاهیم نوین در جامعهٔ ایرانی کمک می‌کند. نسخهٔ  الکترونیکی این کتاب را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب یا مرگ یا تجدد

مجموعه مقالاتی که در کتاب یا مرگ یا تجدد گردآوری شده‌اند، در طول ۱۸ سال، هم در ایران و هم در خارج از آن منتشر شده‌اند. از نظر زمانی، نخستین مقالهٔ چاپ‌شده در این دفتر، مقاله‌ای است با عنوان «شعر مشروطه و زمینه‌های تاریخی تحول ادب مشروطه» که در بخش پنجم آمده و با عنوانی دیگر در سال ۱۳۶۴ در مجلهٔ «نشر دانش» تهران به چاپ رسیده است. همچنین مقالهٔ «تابلوی مریم» در فروردین و خرداد ۱۳۶۵ در مجلهٔ «آینده» در ایران منتشر شده است. سایر مقالات این مجموعه در خارج از ایران به چاپ رسیده‌اند و از نظر ترتیب زمانی، آخرین آن‌ها مقاله‌ای است با عنوان «قزوینی و بدفهمی‌های نسل ما» که در بخش نهم قرار دارد. ماشاءالله آجودانی این مقاله را در سال ۱۳۷۸ شمسی به پیشنهاد «احمد مهدوی دامغانی»، نگاشته است و در همان سال در مجلهٔ «گلستان» در آمریکای شمالی منتشر کرده است. تمامی این مقالات با اعمال تجدیدنظرها، حذف و اضافات و حتی بازنویسی‌هایی، در این مجموعه دوباره به چاپ رسیده‌اند. گاهی اوقات این افزوده‌ها به حدی هستند که به مقالات هویتی تازه می‌بخشند. از این دست می‌توان به دو مقاله بخش‌های پنجم و هفتم اشاره کرد که در آن‌ها تجدیدنظرهای اساسی صورت گرفته و بخش‌هایی از آن‌ها بازنویسی شده‌اند. دلیل این همه تغییر این است که نویسندهٔ این مقالات به دانش و اطلاعات جدیدی دست یافته است. همچنین در دیدگاه‌ها و نظرات او دربارهٔ نهضت مشروطیت ایران به طور کلی و دربارهٔ ادبیات این دوره، تحولاتی رخ داده است. گاه این تغییرات بر مبنای نظری و تاریخی مشخصی استوار است. از آنجا که مقالات این مجموعه در طول سال‌ها و زمان‌های مختلف منتشر شده‌اند، گاهی اوقات برخی مطالب، شواهد و نمونه‌ها به مناسبت‌های گوناگون در این یا آن مقاله تکرار شده‌اند (به بخش‌های پنجم و هفتم این مجموعه مراجعه کنید). این موارد به این دلیل حذف نشده‌اند تا ساختار مستقل مقالات حفظ شود، زیرا حذف آن‌ها به این ساختار آسیب می‌رساند.

هر یک از مقالات این مجموعه به توضیح و بررسی جنبه خاصی از شعر و ادب این دوره و تحولات آن اختصاص یافته است. یکی از انگیزه‌های نویسنده در گردآوری و تنظیم این مقالات با ویرایش جدید و افزودن و کاستن‌های بسیار، فراهم آوردن مجموعه‌ای بوده است که شاید بتوان در آن به برخی جنبه‌های شناخته‌شده یا کمترشناخته‌شدهٔ شعر و ادب این دوره، از زاویه‌ای متفاوت نگریست و احتمالاً بحثی را در ضرورت بازنگری میراث ادبی این دوره و نقد اصولی آن مطرح کرد. گرچه تاکنون نوشته‌های بسیاری درباره ادبیات این عصر منتشر شده و به‌عنوان تاریخ ادبیات این دوره در دسترس است، اما هنوز کارهای انجام‌نشده و مطالب ناگفته و ننوشته دربارهٔ شعر، ادب و فرهنگ این دوره بسیار است.  برای نگارش چنین تاریخی، در کنار دیگر کارهای ضروری، لازم است که شعر این دوره و مبانی نظری آن که عمیقاً ریشه در فرهنگ عصر دارد، از جنبه‌های گوناگون و توسط افراد مختلف، مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

چرا باید کتاب یا مرگ یا تجدد را بخوانیم؟

خواندن کتاب یا مرگ یا تجدد اثر ماشاءالله آجودانی از این جهت اهمیت دارد که دریچه‌ای روشنگرانه به تحولات فکری و ادبی دوران مشروطیت ایران می‌گشاید؛ دوره‌ای سرنوشت‌ساز که بستر تغییرات عمیق اجتماعی و سیاسی بود و این تحولات به شکلی بارز در شعر و ادب آن زمان بازتاب یافت. آجودانی با بررسی دقیق و نقادانهٔ آثار ادبی این دوره، به خواننده کمک می‌کند تا درک عمیق‌تری از چالش‌های سنت و مدرنیته، مفهوم آزادی، ناسیونالیسم و دیگر مضامین کلیدی آن دوران پیدا کند و ببیند چگونه شاعران و نویسندگان آن عصر در مواجهه با این مفاهیم، دست به خلق آثاری زدند که نه تنها بازتاب‌دهندهٔ دغدغه‌های زمانهٔ خود بودند، بلکه بنیان‌های ادبیات معاصر فارسی را نیز پی‌ریزی کردند. این کتاب برای علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران، ادبیات فارسی و تحولات فکری و فرهنگی جامعه ایرانی در آستانه ورود به دنیای مدرن، اثری ارزشمند و قابل تأمل است.

خواندن کتاب یا مرگ یا تجدد را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب به بررسی یکی از مهم‌ترین و پرتلاطم‌ترین دوره‌های تاریخ ایران، یعنی دوران مشروطیت، از منظر ادبیات می‌پردازد و به درک عمیق‌تر زمینه‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن دوران کمک می‌کند. این اثر منبع ارزشمندی برای مطالعه و تحقیق در زمینه شعر و ادب دوره مشروطه و تحولات آن به شمار می‌رود و دیدگاه‌های نقادانه و تحلیل‌های دقیقی ارائه می‌دهد. بررسی بازتاب تحولات اجتماعی و سیاسی در ادبیات مشروطه می‌تواند برای درک پویایی‌های جامعهٔ ایرانی در آن دوره و پیوند میان فرهنگ و سیاست مفید باشد.

درباره ماشاءالله آجودانی

ماشاءالله آجودانی، نویسنده و تاریخ‌دان ایرانی ساکن انگلستان، در سال ۱۳۲۹ خورشیدی در آمل چشم به جهان گشود. او که از پژوهشگران تاریخ معاصر ایران و رئیس کتابخانهٔ مطالعات ایرانی در لندن بوده است، تحصیلات دانشگاهی خود را در رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران به اتمام رساند و در سال ۱۳۶۵ موفق به دریافت مدرک دکتری از همان دانشگاه با نگارش رساله‌ای تحت عنوان «بررسی تحلیل و انتقادی شعر مشروطه» زیر نظر محمدرضا شفیعی کدکنی شد. آجودانی پیش از عزیمت به لندن، حدود هفت سال به‌عنوان عضو هیئت علمی و مربی گروه زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه اصفهان مشغول به کار بود. او در بهمن ۱۳۵۶ (ژانویه ۱۹۷۸) به لندن مهاجرت کرد و در آن شهر با منوچهر محجوبی، مدیرمسئول و ناشر مجله «فصل کتاب»، در انتشار آن نشریه همکاری نمود و از همان ابتدا مسئولیت سردبیری آن را بر عهده گرفت. او از سال ۱۳۶۵ تاکنون در لندن اقامت دارد و حاصل پژوهش‌های او در قالب نزدیک به ۵۰ مقاله در زمینهٔ ادبیات فارسی و تاریخ، در نشریات معتبری همچون آینده، نشر دانش، ایران‌نامه، ایران‌شناسی (آمریکا)، گلستان (آمریکای شمالی)، فصل کتاب (لندن) و دانشنامه ایرانیکا (نیویورک) به چاپ رسیده است. از آثار شاخص او می‌توان به کتاب‌های «مشروطهٔ ایرانی» و «مرگ یا تجدد؛ دفتری در شعر و ادب مشروطه» اشاره کرد. کتابخانهٔ مطالعات ایرانی لندن نیز از جمله نهادهایی است که به همت او تأسیس و اداره شده است. «ایران، ناسیونالیسم و تجدد»، «هدایت، بوف کور و ناسیونالیسم» و «ایران در گذر روزگاران در گفت‌وگو با مسعود لقمان» نیز از دیگر آثار این نویسندهٔ معاصر ایرانی به شمار می‌روند.

فهرست کتاب یا مرگ یا تجدد

فصل اول: پیش‌زمینه‌ها و نظریه‌ها

ماشاءالله آجودانی در این فصل پیش‌زمینه‌های ادب مشروطه را بررسی کرده و نظریه‌پردازان نوآور در ادبیات مشروطه را برشمرده است. او روشنفکر مشروطیت و امروز را مقایسه کرده و به‌صورت خاص به نظریه‌ها و نوآوری‌های عشقی به‌عنوان یک شاعر و روشن‌فکر پرداخته است.

فصل دوم: تحول سبک

نویسنده در این فصل از شعر مشروطه و زمینه‌های تاریخی تحول ادب مشروطه و ترکیب‌آفرینی و ارتباط آن با فرهنگ شاعران سخن گفته است.

فصل سوم: مضمون‌ها و درون‌مایه‌ها

این فصل به درون‌مایه‌های شعر مشروطه (ناسیونالیسم و تجدد) اختصاص دارد. مقالهٔ مشهور «تابلوی مریم» در این فصل آورده شده است.

فصل سوم: مشروطیت و تحقیقات جدید

ماشاءالله آجودانی در این فصل از شاعری به نام قزوینی و بدفهمی‌های نسل خود سخن گفته است.

بخشی از کتاب یا مرگ یا تجدد

«شک نیست که مدنیت جدید غرب دارای زمینه‌ها و پیش‌زمینه‌های بسیار بوده که مهم‌ترینش پیدایش نگرشی است که، به‌قول آشوری، جهان متحول را قانونمند می‌بیند و در شناخت این تحول و قانون، به جای آن که به اشراق و عرفان پناه برد، به بررسی علت و معلولی پدیده‌ها نظر دارد. دیگر آن که این مدنیت حاصل تحولات بسیاری بود که رشد کم وبیش هم‌آهنگ آن، زمینه‌ـ های مناسب را برای تداوم‌شان تدارک دیده بود. نهادهای لازم به‌ناگزیر فراهم آمده، و نهادی شدن دستاوردها خود به استمرار و تداوم دستاوردها کمک می‌کرد. پس اگر پارلمانتاریسم، یا حکومت قانون، در غرب شکل می‌گرفت واقعیت این بود که هم زمینهٔ پیدایی آن موجود بود و هم زمینهٔ دوام و استمرار آن.

اما درست هنگامی که مدنیت غربی جهان‌گیر می‌شد ایران از همهٔ این تحولات به‌دور بود. نه پیش‌زمینهٔ تاریخی مناسبی فراهم شده بود تا این تحولات در بستر آن شکل‌گیرد، و نه شرایط استمرار و تداومی برای تحولات جدیدی که در نتیجهٔ تماس با مدنیت غرب پدید می‌آمد وجود داشت. و در چنین شرایطی، که هیچ‌چیزی بر جای خود نبود، هجوم غافلگیرانهٔ مدنیت غربی همه‌چیز را دستخوش تحول می‌کرد. پس، آنان که وجود مسئله را تشخیص داده بودند باید برای نجات کشور، و برای این که به‌کلی از جریان مسلط زمانه عقب نمانند، آستین‌ها را بالا می‌زدند. طبیعی بود که چون وچراها شروع شود و، مطابق معمول، اصل «الاهم فالاهم» در کار آید، و در بین کارها مسئلهٔ اولویت‌ها مطرح گردد. این بود که یکی، چون مستشارالدوله، راه نجات عاجل را در یک «کلمه»، قانون می‌دید، و دیگری آن را در وجود پارلمان، و آن دیگری در علم و تکنیک غربی. می‌بایست از جایی شروع می‌کردند و طبیعی بود که هرکس، بنا بر ظن خویش و در این اولویت دادن‌ها، بخشی از فرهنگ و مدنیت غربی را برجسته می‌کرد. اما این الزاماً بدان معنا نبود که، دست‌کم عده‌ای از روشنفکران، فرهنگ غربی را با همه محدودیت‌هایی که داشتند و تا آن جا که در آن دوره برایشان امکان‌پذیر بود در تمامیت آن ندیده باشند یا همهٔ پویایی آن فرهنگ را در وجود قانون یا پارلمان، یا تکنیک و علم خلاصه کرده باشند.

به عبارت دیگر، و به اعتقاد من، مشکل تنها به «نشناختن» فرهنگ غرب «در تمامیت آن» مربوط نمی‌شد، به نحوهٔ طرح و ارائهٔ «شناخت» ها هم مربوط می‌شد. تناقضی که روشنفکران آن دوره، هم در عرصهٔ عمل و هم در مقام نظر، بدان گرفتار شدند زیان‌ها و خسران‌های بسیاری به بار آورد که بدون بررسی دقیق آن‌ها، کار نقد و بررسی تاریخ سیاسی آن عصر به درستی سامان نخواهد گرفت.»