کتاب شعر هیئت

کتاب شعر هیئت نوشتهٔ محمدرضا سنگری است. نشر خیمه این کتاب را روانهٔ بازار کرده است. این اثر به ساختار ادبی و شعری اشعار به‌کاررفته در آیین‌های عزاداری عاشورایی و نوحه‌خوانی‌ها پرداخته است.

درباره کتاب شعر هیئت

کتاب شعر هیئت می‌گوید که از ساحت‌ها و قلمروهای شعر دینی و آیینی، هیچ ساحتی از منظر زایایی و البته حضور در مجامع مردمی، هم‌اندازه و هم‌تراز شعر هیئت نبوده و نیست. در روزگار ما، به‌سبب گسترش هیئت‌های مذهبی، اقبال و استقبال به این‌گونه سروده‌ها افزون‌تر شده و همین بسیاری از شاعران شاخص را به این عرصهٔ فراخ کشانده است.

این کتاب در ۳ فصل به محورهای چیستی، سیر تحول و تطور و ویژگی‌های شعر هیئت می‌پردازد تا با ارائۀ تصویری روشن از این گونۀ شعری، مخاطب را با ابعاد، دقایق و ظرایف آن آشناتر سازد. تردیدی نیست که به‌سبب پویایی، زایایی و وسعت این حوزه و جایگاه و پایگاه مردمی آن، همچنان باب پژوهش در این حوزه باز است و صاحب‌نظران می‌توانند و باید از مناظر و چشم‌اندازهای گونه‌گون به بررسی و تبیین و نقد آن بپردازند تا راهی روشن‌تر و بی‌غبارتر فراروی بهره‌گیرندگان و آفرینندگان این گونۀ شعری باشد. کافی است گسترۀ زمانی شعر هیئت ـ تقریباً عمدۀ ایام سال ـ و گسترۀ موضوعی شعر نیایشی، وعظی تا شعر ستایشی نبوی، علوی، فاطمی، عاشورایی، مهدوی را فرا ذهن و چشم آوریم تا اهمیت کاوش در این زمینه عمیق‌تر و ملموس‌تر باشد. جز این، نمی‌توان انکار کرد که سروده‌های هیئت در طول سال با بیشترین مخاطب (رسانه‌های دیداری و شنیداری) مواجه‌اند و تأثیر ژرفی که بر جان و جهان مخاطب‌ها می‌گذارند هرگز قابل انکار نیست. این‌ها باور محمدرضا سنگری نویسنده و محقق کتاب حاضر است.

خواندن کتاب شعر هیئت را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

خواندن این کتاب را به دوستداران شعرهایی که با فضای هیئت‌های مذهبی ایران تناسب دارند، پیشنهاد می‌کنیم.

بخش‌هایی از کتاب شعر هیئت

«خیال در شعر هیئت

شعر هیئت، به سبب شعر بودن، برخوردار از همۀ عناصر خیال مانند تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه و نماد است. از آنجا که مداح و ذاکر، انتخابگر شعر یا سرایندۀ آن است، حتماً گوشه‌چشمی به مخاطب یا مخاطبانی دارد که شعر بعدها در مجلس و مراسم خاص به گوش و هوش و نظر آن‌ها می‌رسد. سطح متفاوت سلایق مخاطبان و پسند خاص آن‌ها در گزینش و سرایش شعر مؤثر خواهد افتاد. مطالعۀ سروده‌های «خوشدل تهرانی» گواه این نکته است که وقتی شاعر بر اساس تقاضای مداح و ذاکر کم‌سواد شعر گفته است افق خیال، تنزل پیدا کرده است و شاعر زبانی ساده‌تر و مخاطب‌پسند را برگزیده و از تصاویر و ایماژهای اشرافی ـ ویژۀ مخاطب‌های خاص ـ پرهیز کرده است.

مقایسۀ سروده‌های آیینی خوشدل که ویژۀ مراسم و مجالس است با سروده‌هایی که تکیه‌گاه سرودن، شاعرانگی و تقاضای درون است نه بیرون، این ویژگی را روشن می‌سازد. چند بیت از آغاز سروده‌های آیینی وی را با دیگر سروده‌ها مقایسه کنید تا این نکته عینی‌تر و روشن‌تر ادراک و احساس شود.

یادگار علی (وصف حضرت زینب):

عصمت‌الله مظهر و مرآت یزدان زینب است

همچو مادر زهرۀ زهرای رخشان زینب است

آسمان علم و تقوا آسمان قدس و دین

اختر برج حیا ماه درخشان زینب است

میلاد سالار شهیدان ابا عبدالله الحسین:

صبحگه مژده ز مرغان خوش‌آیین آمد

که گل سرسبد گلشن یاسین آمد

آری آن نوگل گلزار رسالت بدمید

که به جان بندۀ او سوسن و نسرین آمد

می‌بینیم که در این سروده‌های آیینی تصاویر و تشبیهات، ساده، حسی و قابل درک‌اند. تشبیه حضرت زینب به مرآت (آینۀ) یزدان و استعارۀ سادۀ گل سرسبد گلشن یاسین، حسین بن علی و تشبیه برتر این گل (حسین) بر سوسن و نسرین، سروده‌ها را مناسب و متناسب مخاطب عام ساخته است. مقایسه کنیم آن مطلع‌ها را با این مطلع‌ها تا تفاوت افق سروده‌ها بهتر و بیشتر احساس شود:

هنگام مرگ بوسه زد آن سیم‌تن مرا

یعنی گرفت آینه پیش دهن مرا

و این مولودیه که بدون قصد سپردن به مداح و ذاکر، در پی برانگیختگی شاعرانه، سروده شده است:

بعید النبی قم الا یا غوانی

تغزل بلحن الاغانی

به مولد مسعود ختم‌النبیین

چو من بایدت از شعف نغمه‌خوانی

بکن وصف آن که خدا کرده وصفش

به قرآن به حسن‌البیان و المعانی

در شعر هیئت، به‌ویژه در شعر شاعرانی که خود مداح و ذاکرند، تصاویر بدیع و تخیل پویا و زنده متناسب با موضوع و موسیقی شعر دیده می‌شود. استعاره‌های مهتاب (علی ‌اصغر) ، آفتاب (امام حسین) ، لعل خشک و آب داد (زبان کنایی و ایهامی) و تعبیر لطیف سه پهلو با شبکۀ بدیع یک، دو و سه، چه شکوهی به شعر بخشیده است:

مادر، نه طفل تشنۀ خود را به باب داد

مهتاب را، فلک به کف آفتاب داد

چون قحط آب، قحط وفا، قحط رحم دید

چشمش به لعل خشک وی از اشک آب داد

بر باب و طفل او چو جوابی نداد کس

یک تیر، هر دو را، به سه پهلو جواب داد

خون گلوی طفل نه، ایثار را ببین

آن گل نخورد آب و به گلچین گلاب داد

هم عندلیب سوخت و هم باغبان که خصم

آبی به گل نداد، ولی گل به آب داد

پرپر چو مرغ می‌زد و تا پر نشسته تیر

اما به خنده، باز تسلای باب داد...»