کتاب سلوک ماتم؛ شیوه‌های عزاداری از دیدگاه اهل بیت (ع)

فِی اللَّهِ عَزَاءٌ مِنْ کلِّ مُصِیبَةٍ؛ ذکر خدا، سبب تسلّای هر بلاست.

(عاشورا)، روزی که مثل هیچ روز دیگر نیست

(عاشورا)، روزی که مثل هیچ روز دیگر نیست

و اما دخترت، مظلوم واقع می‌شود، حقی را که سزاوار اوست غصب می‌کنند، او را می‌زنند درحالی‌که باردار است، به حریم و منزلش بدون اذن وی داخل می‌شوند و افراد پست، او را رنجور می‌کنند و وی مانع و دافعی نمی‌یابد و به‌دنبال ضرب و کتکی که می‌خورد، حملش سقط می‌شود و به‌علت آن فوت و رحلت می‌کند.

گرچه اشک را گونه‌های فراوان است، اشک‌هایی که در خوف و شوق و رجا و محبت و درد و... گونه‌ها را می‌نوازند، اشک بر اهل بیت چیزی دیگر است و تأثیر و ره‌آوردهایی دیگر دارد

حضرت امیر مؤمنان (ع) در خطبه‌ای می‌فرماید: «وَ لَا مُصِیبَةٌ عَظُمَتْ وَ لَا رَزِیةٌ جَلَّتْ کالْمُصِیبَةِ بِرَسُولِ اللَّه (ص)»‌؛ مصیبتی عظیم‌تر و رزیه‌ای بزرگ‌تر از مصیبت وفات رسول خدا (ص) نبود.

«صَبِّرْ نَفْسَک عِنْدَ کلِّ بَلِیةٍ فِی وَلَدٍ أَوْ مَالٍ أَوْ رَزِیة»؛ خود را در هر بلایی درمورد فرزند و مال یا هر مصیبتی شکیبا دار.

واژهٔ سوگواری عربی نیست؛ بلکه واژه‌ای است فارسی و آیینی که نشان‌دهندهٔ مراسم ویژه‌ای است که در مواقعی خاص، اقوام و ملل گوناگون انجام می‌دهند. سوگ در لغت‌نامه‌های فارسی به‌معنای «صبر، مصیبت، غم، ماتم و اندوه» است. سوگواری در مفهوم کلی به‌معنای غم‌خواری، مصیبت‌زدگی و ماتم‌داری است و به شخصی که به‌مناسبت درگذشت یکی از عزیزان خود اندوهگین باشد و مراسم عزا برپا کند، سوگوار می‌گویند.

در جنگ احد، شهادت مجاهدان فداکار به‌ویژه شهادت حضرت حمزه (ع) برای مسلمانان و پیامبر (ص) بسیار سخت بود؛ به‌طوری که وقتی رسول اکرم (ص) پس از بازگشت به مدینه از کنار خانهٔ انصار می‌گذشتند، صدای نوحه و گریهٔ زنان انصار را که بر شهدای خود می‌گریستند شنیدند (فسمع بکاء النوائح)، چشمان مبارکشان پر از اشک شد. آنگاه فرمودند: «عمویم حمزه گریه‌کننده ندارد.»

در زیارت حضرت سیدالشهدا (ع) می‌خوانیم: «وَ أُقِیمَتْ عَلَیک الْمَأْتَمُ فِی أَعْلَی عِلِّیین»؛ برای تو [امام‌حسین (ع)] در ملکوت اعلا ماتم‌ها برگزار شد.

برخی شیوه‌های جدید سوگواری با کلام معصومان (ع) همخوانی ندارد. به‌نظر می‌رسد استفاده از آلات موسیقی ازقبیل نی، دف و ارگ که در عصر حاضر بیشتر جنبهٔ لهوبودن آن‌ها تجلی دارد، فاقد سنخیت و نمادبودن برای شعایر حسینی است.

امام‌صادق (ع) می‌فرماید: «خدا را سپاس که در میان مردم، کسانی را قرار داد که به‌سوی ما می‌آیند و ما را مدح می‌گویند و برای ما مرثیه می‌خوانند.»

لفظ «اهل‌بیت» در روایات شیعه، غیر از پنج تن آل عبا بر بقیهٔ امامان، یعنی از امام‌سجاد (ع) تا امام‌زمان (ع) نیز اطلاق شده است. این بدان جهت است که در روایات بسیاری از پیامبر اکرم (ص) این عنوان از باب تنقیح مناط بر امامان (ع) معصوم تطبیق شده است. براساس این روایت‌ها، افزون بر اصحاب کساء، نُه امام معصوم نیز در زمرهٔ اهل‌بیت پیامبر (ص) قرار می‌گیرند.

ابوسعید خدری از قول پیامبر اعظم (ص) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: «آیهٔ تطهیر دربارهٔ پنج نفر نازل شده است: من، علی، فاطمه، حسن و حسین.»

بهترین راه برای شناخت دقیق اهل‌بیت پیامبر، مراجعه به روایت‌های فریقین در تفسیر آیهٔ تطهیر است. طبق روایات فراوانی که از طریق شیعه و اهل‌سنت رسیده است، رسول اکرم (ص) پس از نزول آیهٔ تطهیر، عبا یا پارچه‌ای به‌دست مبارک خویش گرفت و علی (ع)، فاطمه (س)، حسن (ع) و حسین (ع) را به زیر آن بُرد و سپس فرمود: «اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیتِی، وَ هَؤُلَاءِ أَهْلِی وَ عِتْرَتِی، فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً»؛ پروردگارا! اینان اهل‌بیت من و اهل و خاندان من‌اند. هرگونه آلودگی را از آنان دور کن و ایشان را به‌طور کامل پاک گردان. ام‌سلمه، همسر پیامبر گرامی اسلام (ص) که طبق نقل اکثر روایات این ماجرا در خانهٔ او روی داده، از پیامبر اکرم (ص) تقاضا می‌کند تا اجازه دهد او نیز به جمع اصحاب کسا بپیوندد و از این فیض بزرگ بهره‌مند شود؛ اما رسول خدا (ص) از پیوستن او به جمع اصحاب کسا مانع شده، با تعبیر «تو بر خیری» از او دلجویی می‌کند.

دو پرتگاه، غلوّ و مبالغه (فراانسانی‌سازی و مقام الوهیت دادن به شخصیت‌های دینی) و وهن (فروکشیدن و جست‌وجوی ارزش انسان‌های والا در قد ظواهر) در عالم ذاکری و مداحی هماره احساس می‌شود

یکی از قواعد فقه شیعی قاعدهٔ «من بلغ» یا «تسامح در ادلهٔ سنن» است. پشتوانهٔ اصلی این قاعده احادیث معتبر و صحیح است. محتوای آن‌ها این است که چنانچه حدیثی دربردارندهٔ پاداشی برای انجام یا ترک عملی باشد و به کسی برسد و او برای رسیدن به آن ثواب، به‌مقتضای روایت عمل کند، پاداش وعده‌داده‌شدهٔ آن به وی داده می‌شود، هرچند حدیث آن‌گونه نباشد که نقل شده است.

طبق فرمودهٔ امام‌صادق (ع): «بر مانند حسین (ع) باید به صورت‌ها لطمه زده شود و گریبان‌ها و یقه‌ها چاک داده شود.»

«سلام بر تو ای رسول خدا، از من و دخترت که اکنون در جوار تو فرود آمده و شتابان به تو ملحق شده است. ای رسول خدا، شکیبایی من در مصیبت دختر برگزیده‌ات کم شد و طاقت و توانایی من در نبود او از دست رفت، جز آنکه مرا پس از مصیبت عظیم و مفارقت و فقدان تو، در هر مصیبت دیگری جای تسلیت هست [مصیبت تو به‌قدری بزرگ است که قابل مقایسه با مصیبت دیگری نیست] چراکه تو را به‌دست خود در آرامگاهت مدفون ساختم و در آغوش من جان دادی. اکنون امانت تو بازگشت و امانت دریافت شد و ازاین‌پس، اندوه من جاودانی است و شبم به بیداری خواهد گذشت، تا آنگاه که خداوند مرا به سرایی که تو در آن اقامت داری ببرد.

در روایات گسترده‌ای، مشاهده می‌کنیم امامان (ع) برای مصیبت‌های واردشده بر امام‌حسین (ع) مجلس عزا به پا کرده و به برپایی سوگواری دعوت کرده‌اند.