کتاب چکامه های متنبی

کتاب چکامه های متنبی سرودهٔ احمد بن حسین متنبی با ترجمهٔ موسی اسوار است و انتشارات شرکت کتاب هرمس آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب چکامه های متنبی

نزدیک به هزار سال می‌گذرد و هنوز این گفته نویسنده و ناقد بزرگ ابن رَشیق قیرَوانی دربارهٔ تنی چند از بزرگ‌ترین شاعران، خاصّه مُتَنَبّی، پژواک و اعتبار دارد: «در میان مُوَلَّدین، کسی به شهرتِ حَسَن ابونواس نیست. سپس حبیب (ابوتَمّام حبیب بن اَوْس) است و بُحْتُری. گویند این دو در روزگارِ خود سببِ گمنام ماندنِ پانصد شاعر بودند که همگی توانا بودند. پس از این دو به آوازه، ابن رومی و ابن مُعْتَزّ است. نام و صیتِ ابن معتزّ چنان شد که نامِ حَسَن در میان مولَّدین و نامِ اِمْرُؤالقَیس در بین پیشینیان. کمتر کسی است که این سه تن (ابونُواس و ابوتمّام و بحتری) را نشناسد. سپس متنبّی آمد: جهان را پُر کرد و مردم را به خود مشغول.»

به‌راستی هم متنبّی، این نابغه بی‌بدیل شعر، چنین بود. او سرآمدِ اَعلامِ شعر در زبان عربی است. آوازه هیچ شاعری از شاعران عرب به پایه شهرت او، چه در زمان حیات وی و چه پس از مرگ او، نرسیده است. در قید حیات بود که دیوان او در گوشه و کنار جهان اسلام، از فارس در خاور گرفته تا اندلس در اقصای باختر، خواستاران پرشمار داشت. از همان روزگار نیز لغت‌شناسان و سخن‌سنجان بزرگ به وارسی و تفسیر شعر او پرداخته و در مقام نقد و تهذیب آرای منتقدانِ آن برآمده‌اند. هیچ‌یک از بزرگان نحو و لغت هم که در حوزه شعر تتبّع داشته‌اند دیوان او را از دست ننهاده‌اند. اقبال قاطبه مردم برحفظ و روایت اشعار او نیز چنان بوده که کمتر سخنور و سخن‌سرایی از چنین بخت و نواختی برخوردار بوده است.

متنبّی حافظه‌ای بسیار قوی، ذهنی وقّاد، طبع و قریحه‌ای فیاض، ذوقی رفیع، معرفتی بس گسترده و ژرف و دقت و بصیرتی شگرف داشت. هم از حسّ هنری نصیبی وافر برده بود و هم از موهبتِ تأمّل و اندیشه‌ورزی. طبع شاعرانه او مددی پرفیض از دانش و صناعت داشت. او از آگاه‌ترین شاعرانِ همروزگارِ خود به زبان و ادب و فرهنگ‌های منقولِ زمان بود و احاطه او به فلسفه و آرای اهل کلام و معتزله و مشرب صوفیان نیز بسیار بود. در زندگی پرفراز و نشیب خود هیچ‌گاه از مطالعه بازنمی‌ایستاد و حتی در سفرهای بسیار خود از کتاب‌ها و دفترهای خویش جدا نمی‌شد. برای شناخت وافی او تأمّل در حیات و خصوصیات و شعر و تأثیر او بایسته است.

شعر متنبّی جلوه‌گاه حالات روحی و خصایص شخصیتی او و آیینه حیاتِ اوست. به این اعتبار، می‌توان اشعار او را به چهار بخش عمده، که با مراحل زندگی او متناسب است، تقسیم کرد:

۱. شعرِ جوانی، که ناظر به امیال و تمنّیات جوانِ جویای نامی است که عشقِ شکوه و عظمت در نهاد او جبلّی است و نخست قدرت را موجب تحققِ این آرزو می‌داند و سپس شعر را وسیله رسیدن به هدف خود می‌شمرد و با درونی پرفغان، که میل و سبکسری و غرور و حدّت در آن بیداد می‌کند و آتش خشم و دردِ آن زبانه می‌کشد، با ذهنیتی متأثّر از تعالیمِ علویان و قرمطیان، به سرودن می‌پردازد. شعر متنبّی در این مقطع شعرِ فخر و تهدید است و افزون برموضوعات و تعابیر، از اوزان و قوافی آن نیز آهنگِ رزم و چکاچاک سلاح شنیده می‌شود. بااین همه، حال و هوایی انسانی دارد و از واکاوی رنج‌های درون و تأمّل در خویشتن در عزلتِ تلخکامی، و با الهام از تراوش‌های جان و دل، برمی‌جوشد.

۲. دوره اقامت در حلب نزد سیف‌الدوله، که شاعر در آستانه سی وچهارسالگی و در مرز پختگی و آزمودگی است. شعر متنبّی در این دوره شعر پیروزی، شهسواری، پهلوانی، قومیت‌گرایی و جهاد است. وجود شاعر آکنده از احساس کامیابی و اعتمادبه نفس از یک طرف، و جانگزایی از رشک و نیرنگِ خصمان و مدّعیان از طرف دیگر است و به تَبَعِ آن، شعر او از کشمکش ِ درونی میان شادمانی و اندوه حکایت می‌کند. این شعر گاه دستمایه فخری پویا و پرتپش دارد، گاه در جلوه‌ای از ناب‌ترین شعرِ غنایی یا پرشکوه‌ترین مضمونِ حماسی ظاهر می‌شود و زمانی چنان حکمت‌آمیز می‌نماید که می‌توان آن را رساترین و عالی‌ترین نمونه شعرِ حِکمی دانست.

۳. دوره اقامت در مصر، که شاهدِ اوجِ تضادّ است و شاعر پس از تحمّلِ آن همه مرارت و مشقّت و رنجِ راه، به اکراه به مدح تن می‌دهد. شعر او نمودارِ تألّماتِ روحی و برآمده از سرخوردگی و بیانگرِ حال و روزِ دلشکسته‌ای مغموم است که اندوه و تأمّلش ژرف و فراگیر است. بااین حال، سرشار از مایه‌های جاودانه انسانی و بیان هنرمندانه حسّ آدمی است و شاعر به منتهای توانایی و چیرگی در پرداختن مضامین، خاصّه در طنز، می‌رسد و هجای او به گزنده‌ترین و دلگزاترین و درعین حال پندآموزترین و شیواترین صورت درمی‌آید.

۴. دوره عراق و فارس، که بازپسین سال‌ها و سرودها را دربر می‌گیرد و بیش از آنکه از آمال بزرگ و آرزوهای سترگ حکایت کند از نرمخویی ناگزیر و فروکش کردن سوداها نشان دارد و آخرین بارقه‌ها را به تصویر می‌کشد. یک جا نیز وصف طبیعت به چشم می‌خورد، آن هم در نغزترین تمثیل و به روح‌فزاترین شکل و شیوه بیان و تعبیر.

اما عمده‌ترین موضوعات شعر متنبّی نخست مدح و فخر است و سپس هجا و رَثا، و درهریک از این زمینه‌ها گاه وصف یا تغزّل یا حکمتْ تضمین است.

کتاب چکامه های متنبی مجموعه‌ای منتخب از شعرهای متنبّی است که به همّت و تشخیص خاورشناس معروف آرثر جان آربری برگزیده و نخست بار در ۱۹۶۷ با ترجمه انگلیسی او در سلسله انتشارات دانشگاه کیمبریج منتشر شده است. گزینش شعرها علاوه بر جنبه‌های هنری و بلاغی و اشتهار قصاید و پاره‌ها، به ترتیبْ ناظر به مراحل گوناگونِ حیات شاعر و تحوّلاتی است که او از جوانی تا واپسین ایامِ عمر به خود دیده بوده است. باید تصریح کرد که اغلبِ قصایدِ مشهورِ متنبّی در این کتاب فراهم آمده است. در کنار متن عربی چکامه، ترجمهٔ فارسی و انگلیسی آن هم آمده است.

خواندن کتاب چکامه های متنبی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران و پژوهشگران ادبیات عرب پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب چکامه های متنبی

۱.قال فی صباه

۱. کمْ قَتِیلٍ کما قُتِلْتُ شَهِیدِ

بِبَیاض ِ الطُّلَی وَ وَرْدِ الْخُدُودِ

۲. وَ عُیونِ المَهَا و لاَ کعُیونٍ

فَتَکتْ بِالمُتَیمِ المَعْمُودِ

۳. دَرَّ دَرُّ الصِّبَاءِ أَیامَ تَجْرِیرِ

ذُیولِی بِدَارِ أَثْلَةَ عُودِی

۴. عَمْرَک اللّهَ هَلْ رَأیتَ بُدُوراً

طَلَعَتْ فی بَرَاقِعٍ وَ عُقُودِ

۵. رَامِیاتٍ بِأَسْهُمٍ رِیشُهَا الهُدْ

بُ تَشُقُّ القُلُوبَ قَبْلَ الْجُلُودِ

۶. یتَرَشَّفْنَ مِنْ فَمِی رَشَفَاتٍ

هُنَّ فِیهِ أَحْلَی مِنَ التَّوْحِیدِ

۷. کلُّ خَمْصَانَةٍ أَرَقُّ مِنَ الْخَمرِ

بِقَلْبٍ أَقْسَی مِنَ الْجُلْمُودِ

۸. ذَاتِ فَرْعٍ کأَنَّمَا ضُرِبَ الْعَنْبَرُ

فِیهِ بِمَاءِ وَرْدٍ وَ عُودِ

۹. حَالِک کالْغُدَافِ جَثْلٍ دَجُوجِی

أَثِیثٍ جَعْدٍ بِلاَ تَجْعِیدِ

***

۱. Verses composed in the poet's youth

۱.How many a man has been slain as I am slain, a martyr to white necks and rosy cheeks

۲.and the eyes of wild cows-yet not like such eyes as have slaughtered this enslaved and wasted lover.

۳.Blessings be upon the zephyr; O days when I trailed my skirts in Dar Athla, return!

۴.God give you long life-have you seen full moons that rose in veils and necklaces

۵.shooting arrows whose feathers were eyelashes, piercing hearts before the flesh,

۶.sucking from my mouth droplets sweeter on the lips than the declaration that God is One?

۷.Every slender-bellied maiden tenderer than wine, with a heart harder than granite,

۸.having tresses as though ambergris-drenched, mingled with rose-water and aloes-wood,

۹.pitch-black as the raven, tangled and exceeding dark, thick and naturally curly,

***

۱. از سروده‌های او در جوانی

۱. بسا کشته‌ای چون من، شهیدِ سپیدی گردن‌هاست و سرخْگُلِ گونه‌ها

۲. و چشمانِ (زیبای) گاوانِ وحشی، اما نه از آن چشمان که این مفتونِ زار را به‌ناگاه کشته است.

۳. خیرِ جوانی بردوام باد. ای روزگارِ بُرنایی که (از سرِ خوشی) در دارِ اَثْلَه دامن‌کشان می‌رفتم، بازگرد!

۴. خدا بر عُمْرت افزون کناد ای همراه، آیا آن ماه‌ها را که با برقع و گردن‌آویز برآمده‌اند دیده‌ای؟

۵. همانان که تیرهایی می‌زنند پَرشان از مژگان ــ تیرهایی که پیش از آنکه تن را بشکافد، رخنه در دل می‌کند.

۶. آنان چنان در کارِ مَزیدنِ دهانِ من‌اند که طعمشان در آن خوشگوارتر از کلمه توحید است.

۷. هرکدامشان باریک‌میانی است لطیف‌تر از صهبا؛ با دلی سخت‌تر از سنگ.

۸. و گیسویی خوشبو، گویی که در آن عنبر با گلاب و شمیمِ عود آمیخته است؛

۹. گیسویی به سیاهی (پرِ) زاغ، درهم پیچیده و تار، انبوه و پُرچین و شکن بی‌نیاز از جعد ساختن.»