کتاب فایده گرایی

کتاب حاضر درآمد خیلی کوتاهی بر فایده گرایی (Utilitarianism) است که کاتاژینا دلازارای رادک و پیتر سینگر آن را نوشته‌اند. این کتاب مفهوم درست فایده‌گرایی و فرایند شکل‌گیری و رشد آن را برای علاقه‌مندان روشن کرده است.

کتاب حاضر از مجموعه‌کتاب‌های درآمدی خیلی کوتاهِ انتشارات آکسفورد است. البته عنوان درآمدی خیلی کوتاه نباید این تصور را ایجاد کند که کتاب‌های این مجموعه تحقیقی نیستند. کوتاه بودن این مجموعه صرفاً در کمیت صفحات است و نه در کیفیت مطالب آن. خوانندگان ایرانی با این مجموعه کتاب‌ها آشنا هستند و پیشتر تعدادی از کتاب‌های این مجموعه به فارسی ترجمه شده‌اند.

درباره کتاب فایده‌گرایی

مترجم کتاب، محمد زندی در مقدمه خود بر کتاب چنین نوشته است: «فایده‌گرایان معتقدند که کارهای فردی و نهادهای اجتماعی باید به‌گونه‌ای انتخاب و طراحی شوند که مجموع خوشی و لذت مردمان جهان را افزایش دهند و از رنج آن‌ها بکاهند. البته این مختصر، موجب بحث‌های گسترده‌ای میان فیلسوفان و دیگر متفکران شده است. فایده‌گرایان در دو سدۀ اخیر منشأ تحولات مهمی در جهان بوده‌اند. کافی است اسامی چهره‌های شاخص این جریان را از نظر بگذرانیم تا به اهمیت و نقش مؤثر آن‌ها پی‌ببریم. فعالیت‌های اجتماعی پیروان این مکتب در جهان امروز هم در زمینه‌های مختلف مشهود است. فایده‌گرایی بسیار مورد انتقاد قرار گرفته و می‌گیرد و البته کج‌فهمی و بدفهمی از مفاد تفکر فایده‌گرایانه و حتی بعضاً غرض‌ورزی عامدانه در انتقاد ازاین‌رویکرد بسیار دیده شده، اما دست‌کم در عمل فایده‌گرایان نشان داده‌اند که تفکر آن‌ها منشأ بهبود اوضاع بشر بوده و در حمایت از بسیاری از آرمان‌های مدنی و اخلاقی نوع بشر هم پیشگام و فعّال بوده‌اند. از این گذشته، اندیشۀ فایده‌گرایانه در بند بعضی اوهام و خیالات، و متعاقب آن بعضی شعارها، نیست و نسبت به بسیاری مسالک فکری دیگر نگاهی واقعی‌تر به زندگی بشر دارد.

مهم‌ترین دلیل انتخاب این کتاب برای ترجمه، با وجود منابعی که در زبان فارسی دربارۀ فایده‌گرایی در دسترس است، به‌روز بودن آن است. کتاب در سال ۲۰۱۷منتشر شده و مشتمل بر جدیدترین مباحثی است که امروزه در این حوزه مطرح است. بعضی از منابع موجود چند دهه پیش منتشر شده‌اند و طبیعتاً غبار زمان بر مباحث آن‌ها نشسته است و خصوصاً در جهان امروز این مدت زمان کمی نیست. افزون بر این، نویسندگان کتاب، خود از فیلسوفان فایده‌گرا هستند و آنچه گفته‌اند آمیخته با غرض‌ورزی و یا از سر کج‌فهمی نیست. رویکرد خاص نویسندگان به فایده‌گرایی و مسائل پیش روی آن، که به‌ویژه در فصل پنجم نمود دارد، وجه مهم دیگری از اهمیت این کتاب است. این رویکرد در مقابل رویکرد فیلسوفان دیگری همچون میل، مور و حتی جولیا درایور است که کتاب‌هایشان به فارسی ترجمه شده است. همچنین، دسته‌بندی مطالب و نحوۀ طرح مباحث امتیاز مهمی است که نباید از نظر دور بیفتد. 

این کتاب، در عین اختصار، شرح نظام‌مند و جامعی از اندیشۀ فایده‌گرایی به دست می‌دهد. از همۀ این‌ها گذشته، اگر کثرت منابع، دست‌کم در زبان انگلیسی، را با قلّت منابع در زبان فارسی مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم که هنوز دربارۀ فایده‌گرایی – و البته بسیاری از اندیشه‌های دیگر – در آغاز راه هستیم و بیش از این‌ها باید ترجمه کنیم و بنویسیم. قسمت آخر کتاب در معرفی منابع بیشتر شاهد خوبی برای پی بردن به کمبود منابع فارسی است.

خواندن کتاب فایده‌گرایی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 علاقه‌مندان و پژوهشگران حوزه جامعه‌شناسی 

 درباره نویسندگان و مترجم کتاب فایده‌گرایی

پیتر سینگر

پیتر سینگر فیلسوف اخلاق اهل استرالیاست. او علاوه بر تدریس در دانشگاه پرینستون، صاحب کرسی تدریس در مرکز فلسفۀ عملی و اخلاق عمومی، در دانشگاه ملبورن نیز هست. او متخصص اخلاق عملی است و از منظری سکولار و فایده‌باورانه به مسائل اخلاقی می‌نگرد. به دلیل نشر کتاب «آزادی حیوانات» ، در آن به دفاع از گیاه‌خواری می‌پردازد، شهرت ویژه‌ای یافت.

کاتاژینا د لازاری-رادک

کاتاژینا د لازاری-رادک فیلسوف فایده‌باور اهل لهستان و استادیار دانشکده فلسفه در دانشگاه لوژ است. او به خاطر همکاری‌اش با پیتر سینگر، فیلسوف اخلاق استرالیایی، معروف است. آنها تلاش کردند تا فایده‌باوری کنش را تبیین کرده، از آن دفاع کنند و راه‌حلی برای مسئله‌ای که هنری سیجویک، فیلسوف قرن نوزدهمی انگلیسی، با عنوان «عمیق‌ترین مشکل اخلاق» ارائه دهند.

محمد زندی (مترجم)

محمد زندی دارای تحصیلات حوزوی و دانشگاهی است. او فارغ التحصیل کارشناسی ارشد فلسفه و‌ کلام اسلامی از دانشگاه باقرالعلوم (سال ۱۳۹۶) است و کتاب‌های تاکنون منتشرشدۀ او به قرار زیرند:

• فرااخلاق. نوشتۀ سایمون کرچین، انتشارات کتاب طه.
• بزرگ‌ترین فیلسوفان زبان. ویراستۀ بری لی، نشر نویسۀ پارسی، ۱۳۹۸.
• فرااخلاق امروز. نوشتۀ مارک ون روژن، انتشارات کتاب طه، در دست انتشار.
• پوپولیسم. نوشتۀ کاس موده و کریستووال روویرا کالتواسر. نشر لوگوس، ۱۳۹۸.

بخشی از کتاب فایده‌گرایی

فئودور داستایفسکی در رمان برادران کارامازوف آورده است که ایوان برادرش آلیوشا را چنین به چالش می‌کشد:

تصور کن که قرار است بنایی برای تقدیر انسانی پی بریزی و هدف تو هم این است که دست‌آخر انسان‌ها خوش باشند و به صلح و آرامش برسند، اما ضروری و گریزناپذیر است که فقط یک موجود کوچک را تا حد مرگ آزار دهی – مثلاً همان کودکی که با مشت به سینه‌اش بکوبد – یا این بنا را بر اشک‌های بی‌پناه آن موجود بی‌گناه برپا کنی، آیا همچنان راضی هستی که معمار این بناها باشی؟ جواب بده! صادقانه جواب بده!

چالش ایوان یکی از اشکالات معروف به فایده‌گرایی است. اگر اشکال داستایفسکی را ساختارمندتر بیان کنیم، کمک می‌کند تا مسئلهٔ مورد بحث روشن شود:

مقدمهٔ ۱: اگر فایده‌گرایی صحیح باشد، به‌درستی به ما خواهد گفت که کدام اعمال درست و کدام‌ها نادرست‌اند.

مقدمهٔ ۲: فایده‌گرایی می‌گوید که اگر آزار یک بچهٔ بی‌گناه تا حد مرگ منجر به نتیجه‌ای بهتر از نتایج کارهای دیگر ما بشود، آنگاه آزار دادن آن بچه تا حد مرگ کار درستی است.

مقدمهٔ ۳: آزار بچهٔ بی‌گناه تا حد مرگ همواره عمل نادرستی است.

نتیجه: فایده‌گرایی خطاست.

بسیاری از اشکالات به فایده‌گرایی در همین ساختار طرح می‌شوند و تفاوتشان در محتوای مقدمات دوم و سوم است. فایده‌گرایان، یا دست‌کم آن‌ها که می‌خواهند از احکام اخلاقی سخن بگویند و نظریه‌هایی که به صورت صادق یا کاذب از دیدگاه آن‌ها حکایت می‌کنند، مقدمهٔ نخست را قبول دارند و نیز نمی‌توانند انکار کنند که اگر تمام مقدمات صادق باشند، نتیجه هم صادق است. (فایده‌گرایانی که احکام اخلاقی را متعلّق صدق و کذب نمی‌دانند باید این استدلال را در چارچوب تأیید و عدم تأیید بازگو کنند نه در چارچوب صدق). ازاین‌رو، برای دفاع از فایده‌گرایی لازم است یکی از این دو مورد را نفی کنیم: اینکه فایده‌گرایی به ما می‌گوید عمل مورد بحث را انجام دهیم (یعنی رد مقدمهٔ دوم)، یا اینکه عمل مورد بحث همیشه نادرست است (یعنی رد مقدمهٔ سوم). ما در فصل ۵ راهبرد مهمی را برای رد مقدمهٔ دوم طرح خواهیم کرد: اصلاح فایده‌گرایی به صورتی که اعمال مجزّا را صرفاً بر اساس نتایج آن‌ها ارزیابی نکنیم، بلکه ارزیابی ما بر این اساس باشد که آیا منطبق بر قاعدهٔ اخلاقی‌اند یا خیر؛ یعنی قاعده‌ای کلی که از آن به بهترین نتایج می‌رسیم. لذا در فصل حاضر به این پرسش می‌پردازیم که آیا شکل معیار فایده‌گرایی، که در مقدمهٔ کتاب تعریف کردیم، مشمول اشکالاتی که دربارهٔ آن طرح می‌شود هست یا خیر.