دانلود و خرید کتاب درام اسلامی جمشید ملک‌پور ترجمه فرزام حقیقی
تصویر جلد کتاب درام اسلامی

کتاب درام اسلامی

معرفی کتاب درام اسلامی

کتاب درام اسلامی نوشته جمشید ملک پور و ترجمه فرزام حقیقی به بررسی تعزیه می‌پردازد که یکی از مهم‌ترین اشکال هنر تئاتر در اسلام است. در حقیقت این کتاب برای پاسخ دادن به سوالی بسیار مهم در زمینه تئاتر بین الملل نوشته شده است: آیا چیزی به نام درام اسلامی وجود دارد؟

درباره کتاب درام اسلامی

دکتر جمشید ملک پور از اساتید برجسته ایرانی در کتاب درام اسلامی به یک پرسش بسیار مهم جواب می‌دهد: «آیا چیزی به‌عنوان «درام اسلامی» وجود دارد؟ آیا قرآن آن را نهی کرده است؟»

این مساله یکی از مواردی است که در زمینه مباحث تئاتر بین المللی همیشه مطرح شده است. اگر نگاهی به تاریخ اسلام بیندازیم و آن را بررسی کنیم به هنری برمی‌خوریم که امروزه با نام تعزیه یا شبیه خوانی شناخته می‌شود. تعزیه که در تلاش است تا درد و رنج‌های امام حسین (ع) را در قالب نمایشی شورانگیز و حماسی نشان دهد، همان درام اسلامی، یا نمایش اسلامی است. 

تعزیه تا پیش از نوشته شدن این کتاب هم توسط نویسندگان و کارگردانان مطرح و برجسته‌ای چه از شرق و چه از غرب به جهان معرفی شده بود. مثلا پیتر بروک که یکی از کارگردانان معروف تئاتر است تعزیه را «شکلی بسیار قدرتمند از تئاتر» می‌داند. جمشید ملک پور در این اثر نفوذ و تأثیرات دین، سیاست، اسطوره، ادب و نمایش‌های آیینی را در چگونگی پیدایش نمایش اسلامی بررسی کرده است. این نمایش‌های آیینی که قدمت آن به ۲۵۰۰ پیش از میلاد باز می گردد، تاثیری مهم در شکل‌گیری درام و نمایش اسلامی داشته‌اند. 

کتاب درام اسلامی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم 

خواندن این کتاب را به تمام علاقه‌مندان به تئاتر و هنرهای نمایشی پیشنهاد می‌کنیم. 

درباره جمشید ملک پور 

جمشید ملک‌پور، نویسنده، پژوهشگر، کارگردان تئاتر و استاد ایرانی، یکی از چهره‌های مهم‌ و شناخته‌شده‌ در حوزه پژوهش درباره نمایش ایرانی است.

او تحصیلاتش را در آمریکا و استرالیا در رشته‌های هنرهای نمایشی تا مقطع دکترا ادامه داد و از آن زمان به کار پژوهش درباره نمایش مشغول است. از میان کتاب‌ها و تالیفات او می‌توان به کتاب مرجع سه جلدی ادبیات نمایشی در ایران، گزیده‌ای از تاریخ نمایش در جهان، تطور اصول و مفاهیم در نمایش کلاسیک و سیر تحول مضامین در شبیه‌خوانی اشاره کرد. 

جمشید ملک پور تا پیش از مهاجرت به استرالیا ، کارگردان مرکز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدرس مجتمع دانشگاهی هنر، دانشکده هنرهای زیبا و مرکز آموزش هنر بود. ملک‌پور از سال ۲۰۰۵ به عنوان استاد مهمان در دانشگاه گلف کویت تدریس می‌کند. او همچنین کارگردانی و اجرای نمایش‌های «پرومته در بند»، «مکبث»، «آنتیگون»، «اودیپ شهریار» و «افسانه اندوهی دلخراش» را در کارنامه حرفه‌ای خود دارد. 

بخشی از کتاب درام اسلامی

نمایش اسلامی در ایران به «تعزیه» یا «شبیه» معروف است. تعزیه درحقیقت نمایشی است که درد و رنج امام حسین، نوه پیامبر اسلام، را نشان می‌دهد. ایشان در سال ۶۱ ق. به‌همراه خانواده‌شان به‌دست سربازان یزید، خلیفه وقت، در صحرای کربلا در نزدیکی بغداد، بی‌رحمانه به قتل رسیدند. پیتر بروک، کارگردان معروف تئاتر، وقتی تعزیه را برای اولین‌بار در سال ۱۹۷۰ م. در یکی از روستاهای مشهد دید، آن را «نوعی تئاتر غنی» توصیف کرد. منتقدان بسیاری، همانند دیوید ویلیامز، بر این باورند که تعزیه تخیلات بروک را برای خلق آثار تجربی آینده‌اش مثل اُرگاست و مجمع مرغان برانگیخت. 

تکامل تعزیه مستلزم ادغام بی‌شمارْ عنصر مذهبی، اساطیری، عقاید عامه و آیین‌های سنتی نمایش ایرانی بوده و این تحول در طی زمانی طولانی اتفاق افتاده است. هرچند تعزیه در شکل تئاتری تکامل‌یافته در نیمه دوم سده دوازدهم ظهور کرد و در دوران ناصرالدین‌شاه (حک. ۱۳۱۳-۱۲۶۴ ق.)،که «تکیه‌دولت» را بنا نهاد، به اوج شکوفایی خود رسید؛ تکیه دولت، که به‌عنوان مکانی باشکوه برای اجرای تعزیه ساخته شده بود، جمع کثیری از تماشاگران را در خود جای می‌داد. جنبش‌های طرفدار غرب و جنبش‌های ملی‌گرا باعث افول شدید تعزیه شدند، چراکه آنان معتقد بودند نمایش‌های مذهبی باعث تشدید رخوت اجتماعی می‌شوند. 

تعزیه بعدتر و هنگامی که حکومت پهلوی در دهه ۱۳۱۰ ش. اجرای آن را ممنوع کرد، بیشتر ضربه خورد و گروه‌های بازیگران آن برای آنکه از شر مقامات دولتی در امان بمانند مجبور شدند به روستاها پناه ببرند. با این ‌وجود، حمایت خالصانه تماشاگران، که اکثراً از طبقات پایین اجتماعی‌اقتصادی بودند، و جاذبه تئاتری این شکل از نمایش، که سبک اجرایی ساده و غنی و انعطاف‌پذیری دارد، تعزیه را زنده نگه داشت؛ به‌طوری‌که امروزه در سراسر ایران می‌توان اجراهای متعددی از آن را شاهد بود.

از غربیانی که درباره تعزیه کار کرده‌اند، دو نفر مهم‌ترند. گوبینو (۱۸۸۲-۱۸۱۶ م.) نخستین غربی‌ای بود که به نمایش مذهبی ایرانی توجهی جدی کرد، وی در بخشی از کتاب ادیان و فلسفه‌های آسیای مرکزی (پاریس، ۱۸۶۵ م.) به تعزیه پرداخته و آن را به محققان فرانسوی معرفی کرده است. دومین نفر متیو آرنولد بوده که در سخنرانی‌اش با عنوان مقالاتی در نقد ادبی (لندن، ۱۸۷۱ م.) تعزیه را با مصیبت‌نامه قرون وسطی مقایسه کرده است؛ اما این نوشته‌ها و نوشته‌های دیگر درباره تعزیه، از نظرگاه نمایشی نوشته نشده بود و درنتیجه نتوانست توجه متخصصان نمایش غربی را جلب کند. 

محققان تئاتر غربی تا سال ۱۹۷۰ م. با تعزیه آشنا نشده بودند؛ در همین سال بود که پیتر بروک، پس از تماشای یک اجرای تعزیه، شیفتگی‌اش را نسبت به ویژگی‌های نمایشی آن بیان کرد. وی در معرفی تعزیه، به‌عنوان نوعی تئاتر، به محققان تئاتر غربی و مهم‌تر از آن، به بازیگران تئاتر، بیشترین سهم را داشته است. با این‌حال می‌توان گفت، به‌رغم تلاش بروک در معرفی تعزیه، غرب همچنان به تعزیه بی‌توجه مانده است.

نظری برای کتاب ثبت نشده است
اگر بنا باشد درباب تمام عناصر وابسته به منشأ و تکامل تعزیه بحث کنیم، به‌ناچار بایستی به سه هزار سال قبل از اسلام بازگردیم و اساطیر و حماسه‌های ایرانی، همانند سوگ سیاوش، را بررسی کنیم. با وجود این، به‌قطعیت می‌توان گفت که قالب نمایشی کامل تعزیه، که واقعهٔ تراژیک کربلا و شهادت امام حسین را به تصویر می‌کشد، در اواسط سدهٔ دوازدهم هجری ظهور کرده است. همواره میان محققان مشاجره‌ای طولانی وجود داشته است دربارهٔ اینکه شیعیان چگونه و از چه زمانی به اجرای آیین‌های مذهبی درباب شهادت امام حسین مبادرت ورزیدند. با وجود این، مدارک موجود نشان می‌دهند که معزالدوله دیلمی (۳۵۶‌- ۳۳۴ ق.)، امیر سلسلهٔ آل‌بویه (۳۴۸-۳۲۱ ق.)، در ۳۵۲ ق. به مردمش دستور داد تا برای این واقعه عزاداری کنند.
محمد طاهر پسران افشاریان
در تاریخ ابن‌کثیر شامی [دمشقی] آمده که معزالدوله احمدبن بویه، در بغداد در دههٔ اول محرم امر کرد، تمامی بازارهای بغداد را بسته، مردم [جامهٔ] سیاه عزا پوشیدند و به تعزیهٔ سیدالشهدا پرداختند، چون این قاعده در بغداد رسم نبود، لهذا علمای اهل سنت آن را بدعتی بزرگ دانستند و چون بر معزالدوله دستی نداشتند، چاره‌ای جز تسلیم نیافتند. بعد از آن هرساله تا انقراض دولت دیالمه شیعیان در ده روز اول محرم، در جمیع بلاد رسم تعزیه به جا می‌آوردند [و این رسم] در بغداد تا اوایل سلطنت طغرل سلجوقی برقرار بود.‌(۱)
محمد طاهر پسران افشاریان
در روز دهم محرم این سال [۳۵۲ ق.] معزالدوله دیلمی به مردم دستور داد که برای حسین علی دکان‌هایشان را ببندند و بازارها را تعطیل کنند و خرید و فروش نکنند و نوحه بخوانند و جامه‌های خشن و سیاه بپوشند و زنان موی پریشان و روی سیاه کرده و جامه چاک زده، نوحه بخوانند و در شهر بگردند و سیلی به صورت بزنند و مردم چنین کردند. (۲) این گزارش در مقایسه با نوشتهٔ ابن‌کثیر اطلاعات دقیق‌تری دربارهٔ رسوم عزاداری به‌دست می‌دهد. خاصه آنکه جزئیاتی دقیق از دسته‌های عزاداری، که در شکل‌گیری تعزیه بسیار حائز اهمیت بوده‌اند نیز در آن ذکر شده است.
محمد طاهر پسران افشاریان
علی‌رغم اینکه دوسوم جمعیت عراق را شیعیان تشکیل می‌دهند، باید اذعان کرد که حکومت این کشور عربی، برخلاف ایران، سال‌ها در دست اقلیتی سنی بوده است؛ گرچه وقایع تراژیکی که هستهٔ دراماتیک و معنوی تعزیه را تشکیل می‌دهند، در صحرای کربلا نزدیک بغداد اتفاق افتاده‌اند و همهٔ شخصیت‌های حاضر در این واقعه نیز عرب بوده‌اند، اما تعزیه در عراق هیچ‌گاه رواج نیافت. این شرایط نشان می‌دهد که تعزیه نمی‌توانسته در عراق اجرا شود، چراکه شیعیان این کشور اجازه نداشتند چهره‌های قاتلان امام حسین را، آن‌طور که در ایران مرسوم بود، در ملأعام و در تکیه‌ها به تصویر بکشند. این نکته باعث شد که مراسم عزاداری محرم، در عراق، به روضه‌خوانی ـ‌روایت قصه‌های غم‌انگیز کربلاـــــ و نمایش دسته‌های عزاداری ختم شود. شیعیان عراقی نمی‌توانستند قاتلان امام حسین را در قالب شخصیت‌های منفیِ نمایش نشان دهند، چراکه قدرتمندان سنی، که روایت متفاوتی از کربلا داشتند، این مراسم را توهین‌آمیز تلقی می‌کردند.
محمد طاهر پسران افشاریان
شواهدی که ابن‌اثیر، مورخ سنی عرب، ارائه کرده حاکی از آن است که بخشی از جمعیت سُنی عرب در بغداد، از گذشته، احساسات ضدشیعی داشته‌اند و همین امر باعث شده که از همان ابتدا با اجرای مراسم محرم [در بغداد] مخالفت شود. چنین انزجاری از عقاید شیعه، مهم‌ترین مانع رشد مراسم دینی‌ای است که فرمی نمایشی دارد. (۲) ابن‌کثیر گزارش داده که در حوادث سال ۳۵۳ ق. ـ‌یک سال پس از برگزاری مراسم شیعیان‌ـــــ ایشان در دههٔ محرم قصد عزاداری برای حسین را داشتند که سنیان با آنها جنگ سختی کردند و اموالشان را به غارت بردند. عراق و دیگر کشورهای عربی شیعه‌نشین، جوامع سنی قدرتمندی داشتند که همیشه تحت حمایت رژیم‌های ملی‌گرای عربی بودند. همین امر، مهم‌ترین مانع رشد و تکامل مراسم محرم و دسته‌های عزاداری به‌شکل درامی تمام‌عیار شد
محمد طاهر پسران افشاریان
تاکنون تعزیه در تئاتر عربی جایی نداشته است... اما واقعیت این است که تعزیه به‌دلیل اینکه خاستگاه شیعی داشت، متضمن احساسات شیعی بود و روایت خودش را از تاریخ اسلام ارائه می‌کرد، به بخش‌های سنی‌نشین جهان اسلام گسترش نیافت... بااین‌حال، در شرح این دلایل نخست باید بر این سفسطهٔ عوامانه که اسلام ـ‌البته اسلام رایج و نه اسلام واقعی‌ـــــ را مخالف نمایش می‌داند، خط بطلان کشید. دوم اینکه، از هر منظر که نگاه کنیم، تعزیه تنها نمایش دراماتیک با ماهیت تراژیک است که قبل از تماس فرهنگی با غرب، در جهان اسلام وجود داشته است. (۳)
محمد طاهر پسران افشاریان
شهره‌ترین تعزیه‌گردانان عصر قاجار ـ‌یا دوران طلایی تعزیه در ایران‌عبارت بودند از خواجه حسینعلی‌خان، میرزا محمدتقی، میرزا محمدباقر، سید صادق، میرزا علی‌اکبر، میرزا یحیی، سید عبدالباقی و میر عزا. امروزه محققان و بازیگران تعزیه بر این باورند که بیشتر این دست‌نویس‌ها را همین تعزیه‌گردانان نگاشته و یا دست‌کم اصلاح کرده‌اند. ازهمین‌روی می‌بایست این تعزیه‌گردانان را از نخستین و مهم‌ترین افرادی دانست که در روند نگارش تعزیه دخیل بوده‌اند. بداهه‌پردازی عنصری مهم در ساخت تعزیه محسوب می‌شده است. اکثر بازیگرانِ تعزیه آموزش آواز دیده و از دانشی غنی در موسیقی و شعر برخوردار بودند؛ و ازآنجا که در حین نمایش اجازهٔ بداهه‌پردازی داشتند، می‌توانستند تغییراتی در شخصیت‌های بازی به وجود آورند. این تغییرات با نسخه‌های مکتوب ترکیب گردید و نسخه‌های اصلاح‌شده از نسلی به نسلی دیگر منتقل شد.
محمد طاهر پسران افشاریان
اگر بنا باشد درباب تمام عناصر وابسته به منشأ و تکامل تعزیه بحث کنیم، به‌ناچار بایستی به سه هزار سال قبل از اسلام بازگردیم و اساطیر و حماسه‌های ایرانی، همانند سوگ سیاوش، را بررسی کنیم. با وجود این، به‌قطعیت می‌توان گفت که قالب نمایشی کامل تعزیه، که واقعهٔ تراژیک کربلا و شهادت امام حسین را به تصویر می‌کشد، در اواسط سدهٔ دوازدهم هجری ظهور کرده است. همواره میان محققان مشاجره‌ای طولانی وجود داشته است دربارهٔ اینکه شیعیان چگونه و از چه زمانی به اجرای آیین‌های مذهبی درباب شهادت امام حسین مبادرت ورزیدند. با وجود این، مدارک موجود نشان می‌دهند که معزالدوله دیلمی (۳۵۶‌- ۳۳۴ ق.)، امیر سلسلهٔ آل‌بویه (۳۴۸-۳۲۱ ق.)، در ۳۵۲ ق. به مردمش دستور داد تا برای این واقعه عزاداری کنند.
محمد طاهر پسران افشاریان

حجم

۲٫۴ مگابایت

سال انتشار

۱۳۹۸

تعداد صفحه‌ها

۲۴۲ صفحه

حجم

۲٫۴ مگابایت

سال انتشار

۱۳۹۸

تعداد صفحه‌ها

۲۴۲ صفحه

قیمت:
۸۸,۰۰۰
تومان