بریده‌هایی از کتاب درام اسلامی

اگر بنا باشد درباب تمام عناصر وابسته به منشأ و تکامل تعزیه بحث کنیم، به‌ناچار بایستی به سه هزار سال قبل از اسلام بازگردیم و اساطیر و حماسه‌های ایرانی، همانند سوگ سیاوش، را بررسی کنیم. با وجود این، به‌قطعیت می‌توان گفت که قالب نمایشی کامل تعزیه، که واقعهٔ تراژیک کربلا و شهادت امام حسین را به تصویر می‌کشد، در اواسط سدهٔ دوازدهم هجری ظهور کرده است. همواره میان محققان مشاجره‌ای طولانی وجود داشته است دربارهٔ اینکه شیعیان چگونه و از چه زمانی به اجرای آیین‌های مذهبی درباب شهادت امام حسین مبادرت ورزیدند. با وجود این، مدارک موجود نشان می‌دهند که معزالدوله دیلمی (۳۵۶‌- ۳۳۴ ق.)، امیر سلسلهٔ آل‌بویه (۳۴۸-۳۲۱ ق.)، در ۳۵۲ ق. به مردمش دستور داد تا برای این واقعه عزاداری کنند.

در تاریخ ابن‌کثیر شامی [دمشقی] آمده که معزالدوله احمدبن بویه، در بغداد در دههٔ اول محرم امر کرد، تمامی بازارهای بغداد را بسته، مردم [جامهٔ] سیاه عزا پوشیدند و به تعزیهٔ سیدالشهدا پرداختند، چون این قاعده در بغداد رسم نبود، لهذا علمای اهل سنت آن را بدعتی بزرگ دانستند و چون بر معزالدوله دستی نداشتند، چاره‌ای جز تسلیم نیافتند. بعد از آن هرساله تا انقراض دولت دیالمه شیعیان در ده روز اول محرم، در جمیع بلاد رسم تعزیه به جا می‌آوردند [و این رسم] در بغداد تا اوایل سلطنت طغرل سلجوقی برقرار بود.‌(۱)

در روز دهم محرم این سال [۳۵۲ ق.] معزالدوله دیلمی به مردم دستور داد که برای حسین علی دکان‌هایشان را ببندند و بازارها را تعطیل کنند و خرید و فروش نکنند و نوحه بخوانند و جامه‌های خشن و سیاه بپوشند و زنان موی پریشان و روی سیاه کرده و جامه چاک زده، نوحه بخوانند و در شهر بگردند و سیلی به صورت بزنند و مردم چنین کردند. (۲) این گزارش در مقایسه با نوشتهٔ ابن‌کثیر اطلاعات دقیق‌تری دربارهٔ رسوم عزاداری به‌دست می‌دهد. خاصه آنکه جزئیاتی دقیق از دسته‌های عزاداری، که در شکل‌گیری تعزیه بسیار حائز اهمیت بوده‌اند نیز در آن ذکر شده است.

علی‌رغم اینکه دوسوم جمعیت عراق را شیعیان تشکیل می‌دهند، باید اذعان کرد که حکومت این کشور عربی، برخلاف ایران، سال‌ها در دست اقلیتی سنی بوده است؛ گرچه وقایع تراژیکی که هستهٔ دراماتیک و معنوی تعزیه را تشکیل می‌دهند، در صحرای کربلا نزدیک بغداد اتفاق افتاده‌اند و همهٔ شخصیت‌های حاضر در این واقعه نیز عرب بوده‌اند، اما تعزیه در عراق هیچ‌گاه رواج نیافت. این شرایط نشان می‌دهد که تعزیه نمی‌توانسته در عراق اجرا شود، چراکه شیعیان این کشور اجازه نداشتند چهره‌های قاتلان امام حسین را، آن‌طور که در ایران مرسوم بود، در ملأعام و در تکیه‌ها به تصویر بکشند. این نکته باعث شد که مراسم عزاداری محرم، در عراق، به روضه‌خوانی ـ‌روایت قصه‌های غم‌انگیز کربلاـــــ و نمایش دسته‌های عزاداری ختم شود. شیعیان عراقی نمی‌توانستند قاتلان امام حسین را در قالب شخصیت‌های منفیِ نمایش نشان دهند، چراکه قدرتمندان سنی، که روایت متفاوتی از کربلا داشتند، این مراسم را توهین‌آمیز تلقی می‌کردند.

شواهدی که ابن‌اثیر، مورخ سنی عرب، ارائه کرده حاکی از آن است که بخشی از جمعیت سُنی عرب در بغداد، از گذشته، احساسات ضدشیعی داشته‌اند و همین امر باعث شده که از همان ابتدا با اجرای مراسم محرم [در بغداد] مخالفت شود. چنین انزجاری از عقاید شیعه، مهم‌ترین مانع رشد مراسم دینی‌ای است که فرمی نمایشی دارد. (۲) ابن‌کثیر گزارش داده که در حوادث سال ۳۵۳ ق. ـ‌یک سال پس از برگزاری مراسم شیعیان‌ـــــ ایشان در دههٔ محرم قصد عزاداری برای حسین را داشتند که سنیان با آنها جنگ سختی کردند و اموالشان را به غارت بردند. عراق و دیگر کشورهای عربی شیعه‌نشین، جوامع سنی قدرتمندی داشتند که همیشه تحت حمایت رژیم‌های ملی‌گرای عربی بودند. همین امر، مهم‌ترین مانع رشد و تکامل مراسم محرم و دسته‌های عزاداری به‌شکل درامی تمام‌عیار شد

تاکنون تعزیه در تئاتر عربی جایی نداشته است... اما واقعیت این است که تعزیه به‌دلیل اینکه خاستگاه شیعی داشت، متضمن احساسات شیعی بود و روایت خودش را از تاریخ اسلام ارائه می‌کرد، به بخش‌های سنی‌نشین جهان اسلام گسترش نیافت... بااین‌حال، در شرح این دلایل نخست باید بر این سفسطهٔ عوامانه که اسلام ـ‌البته اسلام رایج و نه اسلام واقعی‌ـــــ را مخالف نمایش می‌داند، خط بطلان کشید. دوم اینکه، از هر منظر که نگاه کنیم، تعزیه تنها نمایش دراماتیک با ماهیت تراژیک است که قبل از تماس فرهنگی با غرب، در جهان اسلام وجود داشته است. (۳)

شهره‌ترین تعزیه‌گردانان عصر قاجار ـ‌یا دوران طلایی تعزیه در ایران‌عبارت بودند از خواجه حسینعلی‌خان، میرزا محمدتقی، میرزا محمدباقر، سید صادق، میرزا علی‌اکبر، میرزا یحیی، سید عبدالباقی و میر عزا. امروزه محققان و بازیگران تعزیه بر این باورند که بیشتر این دست‌نویس‌ها را همین تعزیه‌گردانان نگاشته و یا دست‌کم اصلاح کرده‌اند. ازهمین‌روی می‌بایست این تعزیه‌گردانان را از نخستین و مهم‌ترین افرادی دانست که در روند نگارش تعزیه دخیل بوده‌اند. بداهه‌پردازی عنصری مهم در ساخت تعزیه محسوب می‌شده است. اکثر بازیگرانِ تعزیه آموزش آواز دیده و از دانشی غنی در موسیقی و شعر برخوردار بودند؛ و ازآنجا که در حین نمایش اجازهٔ بداهه‌پردازی داشتند، می‌توانستند تغییراتی در شخصیت‌های بازی به وجود آورند. این تغییرات با نسخه‌های مکتوب ترکیب گردید و نسخه‌های اصلاح‌شده از نسلی به نسلی دیگر منتقل شد.

اگر بنا باشد درباب تمام عناصر وابسته به منشأ و تکامل تعزیه بحث کنیم، به‌ناچار بایستی به سه هزار سال قبل از اسلام بازگردیم و اساطیر و حماسه‌های ایرانی، همانند سوگ سیاوش، را بررسی کنیم. با وجود این، به‌قطعیت می‌توان گفت که قالب نمایشی کامل تعزیه، که واقعهٔ تراژیک کربلا و شهادت امام حسین را به تصویر می‌کشد، در اواسط سدهٔ دوازدهم هجری ظهور کرده است. همواره میان محققان مشاجره‌ای طولانی وجود داشته است دربارهٔ اینکه شیعیان چگونه و از چه زمانی به اجرای آیین‌های مذهبی درباب شهادت امام حسین مبادرت ورزیدند. با وجود این، مدارک موجود نشان می‌دهند که معزالدوله دیلمی (۳۵۶‌- ۳۳۴ ق.)، امیر سلسلهٔ آل‌بویه (۳۴۸-۳۲۱ ق.)، در ۳۵۲ ق. به مردمش دستور داد تا برای این واقعه عزاداری کنند.