کتاب نفت

معرفی کتاب نفت

کتاب الکترونیکی «نفت: ثروت. فساد. سقوط (مروری بر سرگذشت نفت در ایران)» نوشتهٔ «عبدالکاظم مجتبی‌زاده» و منتشرشده توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اثری پژوهشی دربارهٔ تاریخ صنعت نفت در ایران است. این کتاب با نگاهی تحلیلی به نقش نفت در تحولات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ایران، به ویژه در قرن بیستم، می‌پردازد و مناسبات قدرت، قراردادها، ملی‌شدن نفت و پیامدهای درآمدهای نفتی را بررسی می‌کند. نسخه الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب نفت

این کتاب به بررسی سیر تاریخی نفت در ایران از کشف و استخراج تا پیامدهای اجتماعی و سیاسی آن می‌پردازد. نویسنده با تکیه بر اسناد و منابع تاریخی، روند اعطای امتیازات نفتی به بیگانگان، شکل‌گیری قراردادهای مهم مانند دارسی و کنسرسیوم، و تأثیر نفت بر ساختار دولت و جامعه ایران را روایت می‌کند. اثر حاضر در دوره‌ای نوشته شده که دغدغهٔ شناخت ریشه‌های انقلاب اسلامی و عوامل مؤثر بر آن، به‌ویژه برای نسل جوان، اهمیت یافته است. کتاب تلاش می‌کند با زبانی تحلیلی و مستند، نقش نفت را در تحولات کلان ایران، از عصر قاجار تا پایان حکومت پهلوی، روشن کند. همچنین به موضوعاتی چون ملی‌شدن صنعت نفت، نقش جریان‌های مذهبی و ملی‌گرا، و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی درآمدهای نفتی پرداخته می‌شود. اثر حاضر بخشی از مجموعهٔ «دانستنی‌های انقلاب اسلامی برای جوانان» است و به‌ویژه برای مخاطبانی که به دنبال فهم عمیق‌تر از تاریخ معاصر ایران و نقش نفت در آن هستند، تدوین شده است.

خلاصه کتاب نفت

پیام اصلی کتاب «نفت: ثروت. فساد. سقوط» بررسی تأثیرات چندوجهی نفت بر تاریخ معاصر ایران است. نویسنده نشان می‌دهد که ورود نفت به اقتصاد ایران، علاوه بر ایجاد ثروت، زمینه‌ساز شکل‌گیری ساختارهای سیاسی و اقتصادی خاصی شد که پیامدهای آن تا انقلاب اسلامی ادامه یافت. کتاب با مرور اعطای امتیازات نفتی به بیگانگان، از قرارداد دارسی تا کنسرسیوم، به نقش دولت‌های خارجی و ساختارهای استبدادی داخلی در بهره‌برداری از این منبع می‌پردازد. ملی‌شدن صنعت نفت و نقش جریان‌های مذهبی و ملی‌گرا در این فرآیند، از نقاط عطف روایت است. اثر به پیامدهای درآمدهای نفتی، از جمله گسترش آموزش، رسانه‌ها، شکل‌گیری طبقه متوسط جدید و در عین حال افزایش فساد و ناهنجاری‌های اجتماعی اشاره می‌کند. نویسنده تأکید دارد که نفت به خودی خود نه نعمت است و نه نقمت؛ بلکه نحوهٔ مدیریت و استفاده از آن، سرنوشت ملت‌ها را رقم می‌زند. در نهایت، کتاب نشان می‌دهد که تمرکز درآمدهای نفتی در دست دولت، استقلال مالی حکومت از مردم و ضعف نهادهای دموکراتیک، زمینه‌ساز فساد، نارضایتی اجتماعی و در نهایت سقوط نظام سیاسی پیشین شد.

چرا باید کتاب نفت را خواند؟

این کتاب با رویکردی مستند و تحلیلی، روند تاریخی نفت در ایران را از زوایای مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بررسی می‌کند. خواننده با مطالعهٔ این اثر، تصویری جامع از چگونگی تبدیل نفت به عامل قدرت، فساد و در نهایت سقوط نظام سیاسی پهلوی به دست می‌آورد. اثر حاضر به‌ویژه برای کسانی که به دنبال فهم ریشه‌های تحولات معاصر ایران و نقش نفت در شکل‌گیری ساختارهای سیاسی و اجتماعی هستند، منبعی غنی و قابل اتکا فراهم می‌کند. همچنین کتاب با پرداختن به نقش جریان‌های مذهبی و ملی‌گرا در ملی‌شدن نفت و پیامدهای درآمدهای نفتی، به پرسش‌های بنیادین دربارهٔ رابطهٔ ثروت و قدرت در ایران پاسخ می‌دهد.

خواندن کتاب نفت را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب برای علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران، دانشجویان و پژوهشگران رشته‌های تاریخ، علوم سیاسی، اقتصاد و مطالعات انقلاب اسلامی مناسب است. همچنین برای کسانی که دغدغهٔ فهم نقش نفت در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران یا بررسی ریشه‌های فساد و نارضایتی اجتماعی را دارند، مطالعهٔ این اثر توصیه می‌شود.

فهرست کتاب نفت

- بخش اول: پیشینه‌ها - فصل اول: امتیازات به بررسی امتیازات نفتی ایران پیش و پس از مشروطیت، قرارداد دارسی و دیگر امتیازات اعطا شده به بیگانگان می‌پردازد. - فصل دوم: قراردادها روند شکل‌گیری قراردادهای مهم نفتی، از جمله قرارداد کنسرسیوم، قانون نفت، تأسیس اوپک و درآمدهای نفتی ایران را تحلیل می‌کند. - بخش دوم: جریان‌های سیاسی و ملی‌شدن صنعت نفت - فصل اول: جریان مذهبی نقش روحانیت و جریان‌های مذهبی در نهضت ملی‌شدن صنعت نفت و حمایت مردمی را بررسی می‌کند. - فصل دوم: جریان‌های غیرمذهبی به فعالیت جریان‌های ملی‌گرا و چپ‌گرا و تأثیر آن‌ها بر روند ملی‌شدن نفت می‌پردازد. - بخش سوم: درآمدهای نفتی و شکل‌گیری ناهنجاری‌ها - فصل اول: آموزش تأثیر درآمدهای نفتی بر گسترش آموزش و تحولات نظام آموزشی ایران را شرح می‌دهد. - فصل دوم: رسانه نقش رسانه‌ها و مطبوعات در تحولات اجتماعی و سیاسی ایران و ارتباط آن با درآمدهای نفتی را بررسی می‌کند. - فصل سوم: طبقهٔ متوسط جدید به شکل‌گیری و نقش طبقهٔ متوسط جدید در ساختار اجتماعی ایران می‌پردازد. - فصل چهارم: فساد، ناهنجاری، سقوط مفهوم‌شناسی فساد، ساختار سیاسی و اقتصادی دولت پهلوی دوم و پیامدهای فساد سیاسی و اقتصادی را تحلیل می‌کند.

بخشی از کتاب نفت

«وجود نفت برای بسیاری از صنایع حیاتی است و دنیای صنعتی برای بقای خود به آن وابسته است. نفت دارای اهمیت ویژه‌ای برای بسیاری از کشورها بوده و صنعت آن از موثرترین و بزرگ‌ترین صنایع در جهان و به‌ویژه در ایران تلقی می‌شود. نفت، علاوه بر اینکه منبع عمده‌ی تأمین انرژی در دنیای امروز است، نقش مهمی نیز در تعیین میزان قدرت ملی و اعتبار بین‌المللی کشورهای صاحب آن ایفا کرده است. از دیرباز بخش نفت عمده درآمد ملی کشور را تأمین می‌کند و درواقع نقش مسلط در اقتصاد ایران داشته و دارد. ورود نفت به عرصه‌ی اقتصاد ایران تأثیرات مهمی در جنبه‌های گوناگون زندگی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایرانیان داشته است. افزایش عایدات نفتی ایران پس از کودتای سال ۱۳۳۲ش (۱۹۵۳م) و متعاقب آن توجه جدی دولت به اجرای برنامه‌های نوگرایانه، نفت را به مهم‌ترین منبع تأمین‌کننده‌ی هزینه‌های دولت تبدیل نمود. این درآمدها به‌مرور سهم مهمی در بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی مردم ایران برعهده داشت. به‌طوری‌که سطح آموزش (تعلیم و تربیت) در بین مردم بهبود یافت، رسانه‌ها (مطبوعات) ضمن برخورداری از امکانات جدید مورد حمایت دولت قرار گرفتند و طبقه‌ی متوسط جدید که غالباً به‌واسطه‌ی خدمت در بدنه‌ی نظام دیوان‌سالاری کشور با دولت ارتباط اقتصادی مستقیم داشت، گسترش پیدا کرد. در کنار آن همین منبع درآمد به‌مرور دولت ایران را به یک دولت رانتیر با ویژگی‌های خاص آن تبدیل نمود. شاه با کنترل تمامی امور مربوط به نفت، از درآمدهای نفتی جهت تحکیم قدرت سیاسی خود بهره برد. وی ارکان سه‌گانه‌ی دربار، نیروهای مسلح و نظام دیوان‌سالاری را تقویت نمود تا در کنار سایر فعالیت‌هایشان، جایگاه سیاسی او را ارتقاء بخشند. اما افزایش قدرت سیاسی شاه موجب کاهش فضای آزاد فعالیّت‌های سیاسی در بین مردم شد. تمرکز درآمدهای نفتی در دست دولت و سلطنت غیرپاسخگو به بروز فساد دولتی انجامید. با بهبود وضعیت آموزش و رسانه در کشور، سطح آگاهی و ادراک مردم نیز از اوضاع‌واحوال پیرامون خود افزایش یافته بود. گسترش فساد دولتی در کشور و ارتقاء سطح آگاهی مردم از اوضاع و احوال سیاسی و اقتصادی کشور در کنار سایر عوامل موجبات بروز نارضایتی در بین اقشار مختلف مردم را فراهم آورد. نارضایتی یکی از مهم‌ترین علل شکل‌گیری و وقوع تحول اجتماعی منجر به انقلاب اسلامی در ایران بود.»