کتاب ایران و عصر روشنگری

کتاب ایران و عصر روشنگری (تعاملات فکری ایران و اروپا در قرن هجدهم) نوشتهٔ سیروس مسروری، ویتنی مَنیز، جان کریستین لاورسن و ترجمه شهربانو صارمی توسط گروه انتشاراتی ققنوس منتشر شده است. این اثر مجموعه‌ای از مقالات پژوهشی است که به بررسی نقش و تصویر ایران در اندیشه و گفتمان عصر روشنگری اروپا می‌پردازد و تعاملات فکری، فرهنگی و تاریخی میان ایران و اروپا را در این دوره تحلیل می‌کند. نسخهٔ الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب ایران و عصر روشنگری

کتاب ایران و عصر روشنگری مجموعه‌ای از مقالات پژوهشی است که به بررسی جایگاه و نقش ایران در ذهنیت و گفتمان متفکران عصر روشنگری اروپا می‌پردازد. دورهٔ مورد بحث بیشتر قرن هجدهم میلادی است، اما نویسندگان با نگاهی تاریخی‌تر، ریشه‌های این مواجهه را در منابع کهن، قرون وسطی و عصر رنسانس نیز جست‌وجو می‌کنند. کتاب به جای ارائهٔ یک روایت واحد و فراگیر، بر تنوع دیدگاه‌ها و برداشت‌های متفکران اروپایی درباره ایران تأکید دارد و نشان می‌دهد که ایران چگونه در مباحثی چون استبداد، مدارا، عقلانیت و دین به‌عنوان یک نقطه ارجاع مهم مطرح بوده است. مقالات کتاب ایران و عصر روشنگری با رویکردی میان‌رشته‌ای، از تاریخ، فلسفه، الهیات و ادبیات بهره می‌گیرند و به بررسی منابع مختلفی چون سفرنامه‌ها، متون فلسفی و دایرةالمعارف‌ها می‌پردازند. کتاب ایران و عصر روشنگری همچنین به تأثیر آیین زرتشت و تاریخ صفویان در شکل‌گیری تصویر ایران در ذهن متفکران اروپایی اشاره دارد و نشان می‌دهد که مواجهه اروپا با ایران در عصر روشنگری، همزمان با شکل‌گیری هویت مدرن اروپایی، چه نقش و تأثیری داشته است.

این کتاب عصر روشنگری را نه یک نظریهٔ واحد، بلکه میدانی برای رقابت‌های فکری و فرهنگی می‌داند که بر پایه مفاهیم مشترکی چون عقل، حق، آزادی و مدارا شکل گرفته است. مقالات آن نشان می‌دهند چگونه تصورات اروپایی از ایران، مباحث مهم آن دوران را تحت تأثیر قرار داده است. مقاله رولاندو مینوتی بررسی می‌کند که چگونه حکومت نادرشاه به خوراکی برای تأملات اروپاییان دربارهٔ استبداد و میهن‌دوستی تبدیل شد و کلیشه‌های «شرقی» را به چالش کشید. سیروس مسروری به اثر «نامه‌های یک ایرانی» از جورج لیتلتون می‌پردازد که با قرار دادن ایران خیالی در کنار انگلستان واقعی، به نقد سیاسی و اقتصادی آن دوران می‌پردازد. ویتنی منیز نشان می‌دهد که چگونه ایران در دایرةالمعارف دیدرو به عنوان یک پادشاهی گذشته، منبع ایده، کشوری مداراجو، و نیز نمونه‌ای از پیروزی تعصب بر دین طبیعی یا استحاله در استبداد به تصویر کشیده شده است. 

مارتا گارسیاآلونسو توضیح می‌دهد که چگونه اندیشه ایرانی، به‌ویژه آیین زرتشتی و مانوی، از طریق متون پی‌یر بل در مباحث الهیاتی و فلسفی اروپا، به‌خصوص در مسئله شر و ماهیت خدا، نقش حیاتی ایفا کرده و حتی ریشه‌های نقد بل به الهیات مسیحی را شکل داده است. جان مارشال بررسی می‌کند که چگونه سفرنامه‌های اروپایی، ایران صفوی را هم نمادی از مدارای دینی و هم نمونه‌ای از عدم مدارا و خشونت بازنمایی کرده‌اند. آنتونیو کارلوس دوس سانتوس به تحلیل عمیق مونتسکیو از ایران در نقد جامعه فرانسه می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه این اثر، مدارا و کثرت‌گرایی دینی را ترویج می‌دهد.

در مجموع، این کتاب نشان می‌دهد که مواجهه اروپاییان با ایران بسیار متنوع و پیچیده بوده و ایران در گفتمان‌های گوناگون عصر روشنگری، از فلسفه و الهیات تا سیاست و ادبیات، حضور پررنگی داشته است. در ادامه، فهرستی از اساتید و موقعیت‌های دانشگاهی آنها آورده شده است:

آنتونیو کارلوس دوس سانتوس، استاد فلسفه در مرکز آموزش علوم انسانی دانشگاه فدرال سرژیپی برزیل، مارتا گارسیاآلونسو، استاد فلسفه اخلاق و سیاست در دانشگاه ملی آموزش از راه دور اسپانیا، جان کریستین لاورسن، استاد علوم سیاسی در دانشگاه کالیفرنیا، ریورساید، ویتنی منیز، استاد علوم سیاسی در دانشگاه پلی‌تکنیک کالیفرنیا، پومونا، اریکا جوی مانّوچّی، دانشیار علوم انسانی در دانشگاه دِگلی استودی دی میلانوی ایتالیا ، جان مارشال، استاد تاریخ بنیاد خیریه لئونارد و هلن آر. استالمن در دانشگاه جانز هاپکینز، سیروس مسروری، استاد علوم سیاسی در دانشگاه ایالتی کالیفرنیا، سن مارکوس، میرتیل مریکام‌بوردو، استاد ادبیات فرانسه در دانشگاه لیون فرانسه و رولاندو مینوتی، استاد تاریخ معاصر در دانشگاه فیرنتسهٔ ایتالیا.

خلاصه کتاب ایران و عصر روشنگری

کتاب ایران و عصر روشنگری با گردآوری مقالاتی از پژوهشگران مختلف، به بررسی نحوهٔ بازنمایی ایران در آثار متفکران و نویسندگان عصر روشنگری اروپا می‌پردازد. نویسندگان کتاب نشان می‌دهند که ایران در این دوره نه صرفاً موضوعی برای شرق‌شناسی یا تحقیر، بلکه بستری برای بحث‌های جدی دربارهٔ مفاهیمی چون استبداد، مدارا، عقلانیت و دین بوده است. مقالات کتاب ایران و عصر روشنگری به منابع متنوعی چون سفرنامه‌های اروپایی، متون فلسفی، دایرةالمعارف‌ها و آثار ادبی استناد می‌کنند و نشان می‌دهند که تصویر ایران در ذهن اروپاییان عصر روشنگری، همواره یکدست و ثابت نبوده است. برخی متفکران ایران را نمونه‌ای از استبداد شرقی می‌دانستند و برخی دیگر، به‌ویژه با الهام از آیین زرتشت و سنت‌های عرفانی ایرانی، آن را الگویی برای مدارا و عقلانیت معرفی می‌کردند. کتاب همچنین به نقش صفویان و تحولات مذهبی و سیاسی ایران در شکل‌گیری این تصویرها می‌پردازد و نشان می‌دهد که مواجهه فکری اروپا با ایران، بخشی از تلاش گسترده‌تر برای تعریف هویت مدرن اروپایی بوده است.

چرا باید کتاب ایران و عصر روشنگری را خواند؟

کتاب ایران و عصر روشنگری فرصتی فراهم می‌کند تا خواننده با لایه‌های کمتردیده‌شده از تاریخ تعاملات فکری ایران و اروپا آشنا شود. کتاب ایران و عصر روشنگری نشان می‌دهد که ایران چگونه در مباحث کلیدی عصر روشنگری، از جمله استبداد، مدارا و عقلانیت، نقش داشته و الهام‌بخش بحث‌های فلسفی و سیاسی در اروپا بوده است. همچنین کتاب ایران و عصر روشنگری با ارائهٰ روایت‌هایی متنوع و گاه متناقض از ایران، به پیچیدگی و چندوجهی بودن مواجهه میان‌فرهنگی اشاره می‌کند و مخاطب را به بازنگری در کلیشه‌های رایج دربارهٔ شرق و غرب دعوت می‌کند.

خواندن کتاب ایران و عصر روشنگری را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

کتاب ایران و عصر روشنگری برای علاقه‌مندان به تاریخ اندیشه، فلسفه، مطالعات میان‌فرهنگی، تاریخ ایران و مطالعات شرق‌شناسی مناسب است. پژوهشگران علوم انسانی، دانشجویان رشته‌های تاریخ، فلسفه و مطالعات فرهنگی و کسانی که دغدغه فهم ریشه‌های تعاملات فکری ایران و اروپا را دارند، می‌توانند از این اثر بهره ببرند.

فهرست کتاب ایران و عصر روشنگری

مقدمه: سیروس مسروری و ویتنی مَنیز

۱. پس‌زمینه: شناخت اروپاییان از ایران پیش از عصر روشنگری

۲. مدارای دینی، عدم مدارا، و قدرت مطلقه در ایران دوران صفوی و بازنمودهای آن در سفرنامه‌های اروپایی اوایل عصر روشنگری

۳. الهیات ایرانی و شکست الهیات مسیحی: بِل و مسئلهٔ شر

۴. میهن‌دوستی شرقی؟ بازنمایی‌های فرانسوی از نادرشاه در قرن هجدهم

۵. ایران مداراجو در نامه‌های ایرانی مونتسکیو

۶. نامه‌های یک ایرانی اثر جورج لیتلتون: ایران و سیاست در ادبیات داستانی انگلیس در سدهٔ هجدهم

۷. ولتر و ایران، یا نحوه به‌کارگیری شرق در برابر غرب

۸. ایران در دایرةالمعارف دیدرو 

۹. «طایفهٔ درخور احترام»: منتقدان رادیکالِ دین در اواخر سده هجدهم و گبرها

بخشی از کتاب ایران و عصر روشنگری

«تفسیرها از نامه‌های ایرانی همان‌قدر که متناقض است متنوع نیز هست. در سده هجدهم، اولین خوانندگان نامه‌های ایرانی به‌یقین مسحور جنبه‌های عجیب و غریب دنیای شرق شدند. کثرت روایات کاشفان، مبلغان و سیاحان از سده شانزدهم به بعد باعث جلب توجه اروپاییان به این نوع منابع شده بود که آن‌ها را به دیده آثار حاکی از امور عجیب و غریب می‌نگریستند. در سده بعد این کتاب «دور از نزاکت و [...] سبک» تلقی شد. در پایان سده نوزدهم ژول میشله از اهمیت این اثر از حیث تعلقش به ژانر رمان کاست و بر جنبه‌های سیاسی آن تأکید کرد. در آغاز قرن بیستم حتی برخی در رمان بودنِ آن تردید کردند و ترجیح دادند آن را «مجموعه» بنامند.  اما در خوانش‌های دیگر توجه ویژه‌ای به جنبه‌های ادبی و سبک آن مبذول شد. در باقی سال‌های این قرن، دانشگاهیان اغلب به مضامین خاصی مانند حرمسراها، کشمکش‌های دینی، وضعیت زنان، گزارش‌های سیاسی، خواننده اثر و موارد دیگر توجه ویژه داشتند. با وجود این‌همه تفسیر غنی چه چیز دیگری می‌توان از آن بیرون کشید؟ چه خلائی در این سنت انتقادی طولانی می‌توان یافت؟ چه درون‌مایه برانگیزنده‌ای وجود دارد که هنوز می‌توان کشف کرد؟ ظاهرا نامه‌های ایرانی برای هر نسل طنین متفاوتی دارد. به عقیده من، برای نسل ما بازخوانی نامه‌های ایرانی با عینک مدارا واجد اهمیت محوری است. من این رمان را از درون بستر مبارزه سیاسی خودمان برضد پیشداوری، که خصوصیت بارز دوران روشنگری هم بود، و مبارزه برای نیل به دنیایی مداراجوتر تحلیل می‌کنم. مونتسکیو از این دیدگاه بیش از همیشه مورد توجه است.

چگونه می‌توانیم به بهترین شکل ممکن به مدارا در نامه‌های ایرانی مونتسکیو بپردازیم؟ در این اثر می‌توانیم دو معنا برای مدارا بیابیم. نخست، مدارا چیزی است که مستلزم گشودگی در برابر شناخت «دیگری» است و از این رو یک اصل اخلاقی شخصی است. دوم، مدارا ناشی از شناخت گوناگونی‌های دنیاست که خود حاصل سفر است. اما در هر دو حالت، مدارا نه‌تنها موضوعی سیاسی و اجتماعی است بلکه موضوع اخلاقی فردی هم هست. به همین دلیل این مقاله به دو بخش تقسیم شده است. در بخش اول، به داستان غارنشینان می‌پردازم تا نشان دهم که چگونه «دیگری» در نامه‌های ایرانی موجب مدارا می‌شود. در بخش دوم، این مطلب را تحلیل می‌کنم که چگونه مدارا با شناخت جهان از طریق گوناگونی و سفر حاصل می‌شود. مونتسکیو، خواه از طریق تخیل خواه از طریق واقعیت، به خواننده اروپایی نشان می‌دهد که چیزهای زیادی وجود دارد که آن‌ها و ایران را به هم پیوند می‌دهد. به این ترتیب معتقدم که می‌توانیم نامه‌های ایرانی را با عینک مدارا بسیار بهتر بخوانیم.»