کتاب تاریخ خط میخی

کتاب الکترونیکی «تاریخ خط میخی» نوشتهٔ کریستوفر واکر با ترجمۀ نادر میرسعیدی در گروه انتشاراتی ققنوس چاپ شده است. این کتاب دربارۀ منشأ، تحول، گسترش و رمزگشایی یکی از کهن‌ترین نظام‌های نوشتاری جهان، یعنی خط میخی، است و در کنار معرفی آثار و کتیبه‌ها، به نقش کاتبان، کتابخانه‌ها و تلاش‌های قرن نوزدهم برای خوانش این خط نیز می‌پردازد. 

درباره کتاب تاریخ خط میخی

کتاب تاریخ خط میخی با نگاهی جامع به خاستگاه و سیر تحول خط میخی، نقش آن در تمدن‌های باستانی بین‌النهرین و فرایند خوانش و رمزگشایی آن در دوران معاصر می‌پردازد. این کتاب ساختاری نظام‌مند دارد و در ۷ فصل اصلی، موضوعاتی همچون منشأ خط میخی، ابزار نوشتن و مواد استفاده‌شده، مکان‌ها و کتابخانه‌های حاوی این متون، روند گسترش جغرافیایی این خط، شیوه‌های رمزگشایی و نیز نمونه‌هایی از متون میخی را بررسی می‌کند. در فصل اول با عنوان «منشأ و تکامل»، نویسنده نشان می‌دهد که خط میخی نخست در حدود ۳۳۰۰ سال پیش از میلاد در سومر (جنوب عراق امروزی) پدید آمد. در ابتدا این خط شکلی تصویری داشت، اما به‌تدریج انتزاعی‌تر شد و قالب میخی به خود گرفت. فصل دوم با عنوان «الواح و یادبودها» به معرفی مواد و ابزارهای نوشتاری مورد استفاده در تمدن‌های باستانی اختصاص دارد؛ مانند الواح گلی، مهرهای استوانه‌ای، و کتیبه‌های سنگی یا فلزی. همچنین توضیح داده می‌شود که چگونه این اشیاء نه‌تنها اطلاعات اداری و تجاری بلکه متون مذهبی، حقوقی و ادبی را نیز در بر داشته‌اند. در فصل سوم یعنی «کاتبان و کتابخانه‌ها»، نویسنده جایگاه اجتماعی کاتبان در تمدن‌های باستان را شرح می‌دهد. این گروه نه‌تنها واسطه‌ای برای انتقال دانش بودند بلکه نقش مهمی در حفظ نهادهای حکومتی و مذهبی ایفا می‌کردند. همچنین، به کتابخانه‌هایی مانند کتابخانه آشوربانی‌پال در نینوا اشاره می‌شود.

 فصل چهارم با عنوان «گسترش جغرافیایی»، روند پراکندگی خط میخی از سومر به سرزمین‌هایی چون اکد، بابل، آشور، ایلام و هیتی را توضیح می‌دهد. هر تمدنی ساختار و نشانه‌های خاص خود را به این خط افزود یا با اقتباس از آن، نظام نوشتاری خود را ساخت. در فصل پنجم، «رمزگشایی»، به تلاش‌های پژوهشگران اروپایی در قرن نوزدهم برای خواندن خط میخی پرداخته می‌شود. نام‌هایی چون هنری راولینسون و ادوارد هینکس به‌عنوان پیشگامان این عرصه معرفی می‌شوند. استفاده از سنگ‌نبشتهٔ بیستون که به سه زبان پارسی باستان، ایلامی و اکدی نگاشته شده، در این روند بسیار کلیدی بود. فصل ششم، «متن‌های نمونه»، بخش‌هایی از متون میخی را معرفی می‌کند تا ساختار و زبان این نوشتار را از نزدیک نشان دهد. در فصل پایانی، «الواح جعلی»، نویسنده به مسألۀ جعل در آثار باستانی و تشخیص اصالت آثار می‌پردازد. همچنین توضیح می‌دهد که چگونه تشخیص تقلبی یا اصیل بودن یک لوح، مستلزم بررسی دقیق زبان، مواد، شیوهٔ نگارش و بافت تاریخی آن است. در انتهای کتاب، فهرستی از مکان‌هایی که امروزه می‌توان کتیبه‌های میخی را مشاهده کرد (مانند موزهٔ بریتانیا، لوور، موزهٔ ملی ایران و...) آورده شده و بخش‌هایی نیز برای مطالعۀ بیشتر و یادداشت‌های پژوهشی در نظر گرفته شده است.

کتاب تاریخ خط میخی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب برای علاقه‌مندان به تاریخ باستان، باستان‌شناسی، زبان‌شناسی تاریخی، خط و نوشتار، و مطالعات خاور نزدیک مناسب است. همچنین می‌تواند برای پژوهشگران، دانشجویان رشته‌های تاریخ، زبان‌های باستانی و فرهنگ‌های خاورمیانه سودمند باشد.

بخشی از کتاب تاریخ خط میخی

«خط به منظور ثبت فعالیت‌های مربوط به کار و کسب در خاور نزدیک قدیم اختراع شد. با رشد اقتصادهای متمرکز، مأموران کاخ‌ها و معابد نیازمند اطلاع از مقادیر غله و تعداد گوسفندان و گاوهایی بودند که به انبارها و مزارع آن‌ها وارد یا از آن‌ها خارج می‌شدند. اتکا به حافظه انسان برای حفظ همه جزئیات غیرممکن بود، و شیوه‌ای جدید برای نگاهداری ثبت‌های قابل اعتماد، مورد نیاز بود.

انسان نوشتن را نه با قلم و مرکب روی کاغذ، بلکه با یک قطعه چوب یا نی نوک‌تیز روی گل رس شروع کرد. مواد خام به صورت آماده در دره‌های رودخانه‌های خاور نزدیک موجود بود و تهیه آن چندان زحمتی نداشت. گل رس را می‌توان به آسانی به شکل مسطح مناسبی برای نوشتن درآورد، و اگر آن را پس از نوشتن در آفتاب بگذارند تا خشک شود، در برابر فرسودگی و شکستن، به قدر کافی محکم خواهد شد.

بر کهن‌ترین متون، با استفاده از ابزاری نوک‌تیز، تصاویری (که گاه تصویرنگاره خوانده می‌شوند) را روی گل رس ترسیم می‌کردند. اما خیلی زود کاتبان دریافتند که اگر با ایجاد چند علامت در گل رس، طرحی سبک‌گرایانه از شی‌ء مورد نظر تهیه کنند، کار بسیار سریع‌تر از ایجاد نقشی هنری به وسیله نقاشی طبیعت‌گرایانه، پیش می‌رود. این طرح‌های سبک‌گرایانه سپس می‌بایست شکلی یکسان می‌یافتند تا همه بتوانند آن‌ها را تشخیص دهند. چون کاتبان دیگر کوششی به عمل نمی‌آوردند تا هنرمندانی بزرگ باشند، ابزار نقاشی نیز لازم نبود کاملاً نوک‌تیز باشد، بلکه می‌توانست کند یا پهن باشد. انتهای قلم چوبی یا نئین که ابتدا در گل رس فرو می‌رفت، علامتی پهن‌تر از قلم به جا می‌گذاشت و به این ترتیب اثر آن به شکل گوه در می‌آمد. به همین سبب این شیوه خط به نام خط گوه‌ای یا میخی (از واژهلاتین کونئوس به معنی گوه) شناخته شد. بسیاری از الواح اولیه ترکیبی از علائم ترسیم شدهو نوشته شده به خط میخی‌اند.»