کتاب ایران قبل از اسلام (چکیده جلد نخست تاریخ کامل ایران )

حدود ایلام: در عهود قدیمه ایلام اطلاق می‌شد به مملکتی که از این ولایات ترکیب یافته بود. خوزستان ـ لرستان ـ پشت‌کوه ـ کوه‌های بختیاری. حدود این مملکت از طرف مغرب دجله بود از طرف مشرق قسمتی از پارس از سمت شمال راهی که از بابل به همدان می‌رفت و از سمت جنوب خلیج فارس تا بوشهر شهرهای مهم این مملکت را چنین نوشته‌اند. ۱- شوش که مهم‌ترین شهر ایلام و چنان که معلوم شده از قدیم‌ترین شهرهای عالم بوده است. ۲- ماداکتو روی رود کرخه. ۳- خایدالو که گمان می‌کنند در جای خرم‌آباد امروزی بنا شده بود. ۴- اهواز اهالی ایلام مملکت خود را (اَنزان سوسونکا) می‌نامیدند. کلمه ایلام به معنی کوهستان است و اطلاق به آن قسمتی می‌شد که کوهستان بود.

اردشیر به ایران برگشت و پس از این‌که مبانی دولت خود را محکم نمود بر آن شد که با روم جنگ کند زیرا خود را وارث هخامنشی‌ها می‌دانست در ۲۲۸ م. اردشیر از فرات گذشت و قیصر روم آلکساندر سور نامه‌ای به او نوشته شکست‌های پارتی‌ها را در زمان تراژان و سپییم سور تذکر داد شاه در جواب چهارصد نفر از مردمان رشید و بلند قامت با اسلحه کامل و اسب‌های یراق طلا انتخاب کرده نزد امپراطور روم فرستاد و چنین پیغام داد: «آنچه رومی‌ها در آسیا متصرفند میراث من است و باید رومی‌ها به اروپا اکتفا کرده آسیا را تخلیه نمایند»

از ممالک تابعه ایرانی اهالی هر مملکتی آزاد بودند که موافق معتقدات مذهبی خود رفتار نمایند. مذهب شاهان هخامنشی و اهالی ایران به هیچ وجه به آنها تحمیل نمی‌شد. عادات و اخلاق و زبان ملل تابعه محفوظ و علاوه بر آن هر مملکتی مختار بود که مؤسسات ملی و سلسله امراء و روحانیین خود را حفظ نماید (مانند مصر و قبرس و فینیقیه و یونانی‌های آسیای صغیره و غیره) ولی درازای این گذشت‌ها می‌بایست همه اهالی خود را بندگان شاه بدانند یعنی مالیات‌های مقرره را بپردازند و سپاهی در موقع جنگ به جاهائی که دربار معین می‌کرد بفرستند بنابراین اطلاعات ممالک از احکام و اوامر شاه شعاری بود که وحدت ممالک وسیعه ایران را می‌رساند.

خصال داریوش: داریوش شاهی بود عاقل و دارای اراده قوی و عزم هر چند در بعضی موارد شدت عمل نشان می‌داد ولی غالبا رفتار او با مغلوبین ملایم و معتدل بود. در انتخاب اشخاص برای کارها نظر صائب داشت و به خطا نمی‌رفت. اگر بعد از کمبوجیه او به تخت نمی‌نشست دوره هخامنشی هم مانند دوره مادی‌ها زود سپری می‌شد. این شاه شاهنشاهی ایران را از نو تأسیس کرد و به آن تشکیلاتی داد که در آن زمان و با آن محیط بهتر از آن عملی نبود چنان که اسکندر و سلوکی‌ها و ساسانیان و غیره همان گروه را دنبال کردند.

بعضی از یونانی‌های مستعمرات به اسپارت متوسل شدند و این دولت سفیری نزد کوروش فرستاده تهدید کرد که اگر با یونانی‌ها بدرفتاری شود تحمل نخواهد نمود. کوروش گفت «من از مردمی که در میدان جمع می‌شوند تا به قید قسم به یکدیگر دروغ گویند هیچگاه بیمی نداشته‌ام. اگر زنده ماندم چنان کنم که شما به جای این که از ینیان‌ها حرف بزنید از بیچارگی خودتان بنالید»