کتاب فراسوی رنج و رویا (دفتر دوم)

کتاب فراسوی رنج و رویا؛ دلالت‌های فکری و پارادایم‌های راهبردی (دفتر دوم) نوشتهٔ عباس منوچهری است و انتشارات روزنه آن را منتشرکرده است.

درباره کتاب فراسوی رنج و رویا

«رنج» و «رؤیا» همیشه با اندیشه و عمل انسانی نسبتی بنیادین داشته و دارند. رنج از دیرباز در فرهنگ‌های گوناگون و در زمانه‌های مختلف در قالب و شیوه‌های مختلف خاستگاه اندیشه و عمل بوده، و در عین حال چیستی و چرایی آن موضوع اندیشه‌ورزی بوده است. مصائب بشر گاه تا آنجا گریزناپذیر انگاشته شده که برخی از متفکران «بودن انسان» را همانا رنج دانسته‌اند و برخی دیگر انسان را موجودی دانسته‌اند که با/ و در رنج می‌زیید.

رؤیاپردازی، از سوی دیگر، یا برآمده از درد و رنج بشر، یا نتیجهٔ غفلت از آن بوده است. برخی تمیز بین آگاهی و رؤیا را ناممکن دانسته‌اند، و برخی رؤیا را به تفکر و تلاش ترجیح داده‌اند.

در این میان، در طول تاریخ بشر اندیشه و تأمل در باب امر سیاسی از دو جهت با رنج و رؤیا مرتبط بوده است. متفکر سیاسی رنج‌های زمانه را به‌عنوان مصائب یا معضلات زمانه فهم کرده است، و چه بسا خود نیز از وجود آنها رنج برده است؛ و آنگاه وضع بدیلی را به‌عنوان وضع مطلوب، و نه ضرورتاً به مثابه یک رؤیا، ارائه داده است.

در سال‌های اخیر در ایران مباحث بسیار جدی در بارهٔ تاریخ فکر و دانش سیاسی مطرح شده است که ضرورت تاریخی ـ اخلاقی این معرفت پر دامنه در زمانه و زمینهٔ پرتلاطم امروزی را نشان می‌دهد.

از طرف دیگر، با توجه به روند احیای «فلسفهٔ سیاسی» در دوره معاصر، و نیز چرخش مطالعات توسعه و علم اقتصاد به سوی اندیشهٔ سیاسی/ هنجاری، از سوی دیگر، فهم هر چه بیشتر میراث اندیشهٔ سیاسی، به منظور بهره بردن از این روند و این چرخش، ضرورتی تاریخی برای تحولات لازم، از جمله توسعه، به نظر می‌رسد. در این میان، همیشه پرسش اصلی این بوده که کدام ترتیبات اجتماعی، اقتصادی، و سیاسی می‌تواند راهبر به زندگی خوب باشد.

تا حدود دو قرن پیش، پاسخ به پرسش فوق، یعنی «چیستیِ مناسبات نیک اجتماعی و چگونگی دستیابی به آنها» با اندیشهٔ سیاسی داده می‌شد. اما در قرن هجدهم «علم اقتصاد» و سپس در قرن نوزدهم «جامعه‌شناسی» مدعی پاسخ‌گویی به پرسش فوق شدند و اندیشهٔ سیاسی به حاشیه رانده شد. در ادامهٔ این روند، در قرن بیستم در دنیای انگلیسی‌زبان «دانش سیاسی»، که در دوره‌های آغازین شکل‌گیری خود در امتداد «آموزه‌های اخلاقی» و عجین با آن بود، با پیروی از مقومات دیسیپلینی «علم اقتصاد»، و با قرارگرفتن در تقسیم دیسیپلینی سه‌گانه، یعنی سیاست (با موضوع دولت)، اقتصاد (با موضوع تولید ثروت)، و جامعه‌شناسی (با موضوع جامعه)، به علوم تجربی پیوست و «دانش اخلاق» گسست.

کتاب فراسوی رنج و رویا مقدمه‌ای است برای اندیشه‌ورزی سیاسی در زمانه‌ای که مناسبات و ترتیبات اقتصادی اجتماعی موجود موجب رنج و ناخشنودی‌های فراوان برای جوامع بشری شده است. همچنین تلاشی است برای آشکارسازی تضمنات میراث اندیشهٔ سیاسی برای «توسعه». با این هدف، کتاب با رویکرد دو وجهیِ دلالتی پارادایمی نوشته شده است.

این کتاب شامل یک مقدمهٔ کلی و دو قسمت (دو کتاب) است که هریک مقدمه جداگانه‌ای دارد. در قسمت اول روایت دلالتی به‌عنوان شیوه متفاوتی برای فهم چیستی اندیشهٔ سیاسی و استلزامات و تضمنات آن مفصل‌بندی (articulated) شده است. بر این اساس هر اندیشه مشتمل بر دلالت‌های ششگانه‌ای است که هر یک با دیگر دلالت‌ها در پیوند نظری و عملی قرار دارند. این شش دلالت شامل دلالت معرفتی، دلالت وضعیتی ـ تاریخی (بحران‌ها و معضلات زمانه)، دلالت بنیادین (انسان، سعادت، دولت، و مصلحت)، دلالت‌های هنجاری (عدالت، برابری، دوستی، حق، آزادی، و مقاومت)، دلالت‌های راهبردی (اقتدار، شهروندی، و گفتگو) و دلالت‌های کاربردی (قانون، سیاستگذاری، و توسعه) می‌شوند. در قسمت دوم، با توجه به نقش تاریخی و عملی نظریه‌های اقتدار، انواع ششگانهٔ الگوهای نظری اقتدار (دلالت راهبردی، نظریهٔ نظام سیاسی) به‌صورت پارادایمی نوع‌شناسی شده‌اند. منطق این نوع‌شناسی در مقدمه همان قسمت آمده است.

خواندن کتاب فراسوی رنج و رویا را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزه‌های اقتصاد، جامعه‌شناسی، علوم سیاسی و فلسفه پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب فراسوی رنج و رویا (دفتر دوم)

«اندرزنامه، از اولین انواع اندیشه‌ورزی در سیاست است. در ایران پیش و پس از اسلام نخست اندرزنامه‌نویسی و سپس سیاست‌نامه‌نویسی و نصیحت‌الملوک‌نویسی (یا سیرالملوک‌نویسی) انجام می‌گرفته است. این سنت در یونان و روم باستان هم پیشینه داشته و بعدها در ایتالیای قرن سیزدهم در قالب مشورت‌نامه‌نویسی ظهور یافته است. در سنت نصیحت‌نامه‌نویسی، از تعلیم و تربیت همچون وسیله‌ای در زندگی سیاسی و فن حکومت‌داری استفاده می‌شود. سیاست‌نامه یکی از انواع نصیحت‌نامه است و پیشینهٔ فکری آن به اندرزنامه بازمی‌گردد. اندرزنامه‌نویسی از نوعی دل‌مشغولی اخلاقی و سیاسی حکایت دارد. اندرزنامه‌ها به ادبیات حکمی تعلق دارند و «می‌توان برخی از آنها را در متون بازمانده از مصر باستان، خاورمیانه، هند، یونان و نیز روم بازجست». به تعبیری، باید سبب پیدایش سیاست‌نامه‌ها را نیاز حکمرانان به یادگیری اصول و قواعد کشورداری دانست. در سنت اندرزنامه‌های ایرانی، دانش این اصول نزد دیوانیان و به ویژه وزیران خردمند ایرانی بوده است. اندرزنامه‌نویسی فرمانروایان را به رعایت حداقل قواعد مملکت‌داری رهنمون بوده است، بدون گفتن هر گونه سخنی از مشروعیت یا عدم مشروعیت آنان.

نکتهٔ مورد توجه اصلی در نصیحت‌نامه نیک‌سالاری خواص و نیک‌کرداری (خاص و عام) است. در نصیحت‌نامه‌ها، قدرت مسلط نه ضرورتاً ستایش می‌شود، و نه قیام علیه وضع موجود توصیه می‌گردد، بلکه حاکم صاحب اقتدار به نیک‌کرداری و نیک‌فرمانی ترغیب می‌شود. به تعبیری، نصیحت‌نامه‌ها شخص حاکم را به «درایت» تشویق می‌کنند. نصیحت‌نامه‌ها به‌طور کاملاً واقع‌بینانه حاکم را، اگر نه بیشتر از همگان، اما، قطعاً نیازمند تربیت و راهنمایی جهت کردار درست می‌دانستند. البته هنجاری که هر یک از نصیحت‌نامه‌نویسان مبنا قرار داده‌اند با دیگران متفاوت یا از جهاتی مشابه می‌تواند باشد. نزد فردوسی «دادگری» شاخص‌ترین هنجار است، نزد خواجه نظام‌الملک حکمرانی عادلانه، و نزد سعدی «جوانمردی» هنجار کانونی است. ماکیاوللی نیز «شایستگی/ویرتوس» را هنجار اصلی قرار می‌دهد. در نهایت، هر چهار متفکر «تربیت حکمران و نه حکمران مربی را، که در الگوی ریاست مورد نظر، راهکار دستیابی به سامانی مطلوب به‌عنوان رهیافت اندیشه‌ورزی سیاسی خود اتخاذ کرده‌اند.»