کتاب منظومه های کهن عاشقانه

کتاب منظومه های کهن عاشقانه از آغاز تا قرن ششم نوشته‌ و پژوهش مرتضی میرهاشمی است و نشر چشمه آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب منظومه های کهن عاشقانه

گفت‌وگو در باب شعر فارسی و تحول آن در ادوار گوناگون از گذشته تاکنون همواره هم لفظ را شامل می‌شده است و هم معنا را. شاعران پارسی‌گو از همان نخستین روزهای تولد شعر فارسی در پی آن بودند تا در غالب موضوعات طبع‌آزمایی کنند، از این رو همچنان که به حماسه، مدیحه و وصف توجه نشان دادند از موضوعات دیگر همچون غزل، حسب حال، شکوی، خمریه، معانی تعلیمی، رثا و داستان‌سرایی غافل نبودند. این معنا در عین حال که تنوع‌جویی ذوق گویندگان پارسی‌گوی را می‌نماید بیانگر مستعدبودن زبان فارسی برای پذیرش معانی گوناگون است.

از میان گونه‌های مختلف شعر فارسی به لحاظ معنا گونه غنایی آن هم به صورت تغزل‌های عاشقانه و هم به شکل منظومه‌های داستانی عاشقانه از همان عصر پدر شعر فارسی، رودکی سمرقندی، مجال ظهور یافت و در قرون بعدی با فراهم شدن فضای مناسب به نهایت رشد و کمال خود دست یافت. بدیهی است در این سیر تاریخی هم از نظر زبان و تصویرهای شعری پخته‌تر شد و هم به لحاظ قالب، قالب‌های مناسب خود را به دست آورد.

داستان‌سرایی هر چند ابتدا و در روزگار سامانی به جهت برخورداری مردم عصر از روحیه سلحشوری در شکل حماسی آن مورد توجه شاعران قرار گرفت و منظومه‌هایی چون شاهنامه مسعودی مروزی، گرشاسب‌نامه دقیقی طوسی و مهم‌تر از همه شاهنامه حکیم فردوسی سروده شد، اما چیزی نگذشت که در عصر غزنوی شاعرانی چون عنصری و عیوقی به منظوم ساختن داستان‌های عاشقانه دست یازیدند و با اینکه هنوز فضای جامعه آن طور که باید و شاید مستعد این قبیل داستان‌ها نبود، در این عرصه دستبرد خویش نمودند و نشان دادند که می‌توان در عرصه‌های تازه نیز هنرنمایی کرد. عنصری با منظوم ساختن داستان‌های عاشقانه سرخ‌بت و خنگ‌بت، شادبهر و عین‌الحیوة و وامق و عذرا، که از این سه تنها از وامق و عذرا ابیاتی باقی است و از آن دو اثر دیگر جز نامی باقی نمانده است، حرکتی را آغاز کرد و عیوقی هم با منظوم ساختن داستان ورقه و گلشاه، که شکل کامل آن در دست است، به رشد و بالندگی این نوع از شعر کمک کرد. با همه این احوال پرداختن به داستان‌های بزمی و عاشقانه تا وقتی که فخرالدین اسعدگرگانی، شاعر عصر سلجوقی، ویس و رامین خود را نسرود، شکل واقعی خود را پیدا نکرد. داستان ویس و رامین که فخرالدین اسعد گرگانی آن را به نظم درآورد از تمام ویژگی‌های یک منظومه غنایی برخوردار است. وزن، تصویرها، وصف‌ها و... همه و همه متناسب با این قبیل داستان‌هاست. از این روست که نظامی گنجوی، شاعر قرن ششم هجری، نیز وقتی به داستان‌های عاشقانه روی آورد به ویس و رامین توجهی خاص داشت و آثار آن را در خسرو و شیرین، که نخستین اثر منظوم غنایی نظامی است، به وضوح می‌توان دید. نظامی در پی منظوم ساختن داستان خسرو و شیرین به دو داستان بزمی دیگر روی آورد: لیلی و مجنون و هفت‌پیکر. ذوق شاعر و توانایی او در عرصه شاعری موجب شد تا وی بتواند بهترین منظومه‌های داستانی از نوع غنایی و عاشقانه را عرضه کند، به طوری که پس از وی شاعران زیادی در قرون مختلف آثار او را الگوی خویش قرار دادند و نظیره‌هایی را بر آن پدید آوردند.

در این مجموعه که منظومه‌های کهن عاشقانه‌ نام دارد، نویسنده بر آن شده‌ تا داستان‌های منظوم عاشقانه را از نخستین ادوار شعر فارسی تا قرن ششم مورد مطالعه قرار داده و ضمن پرداختن به کم و کیف این آثار آن‌ها را به صورت خلاصه‌تر از متن اصلی در کنار هم بیاورد تا در عین حال که سیر و تکامل این گونه داستان‌سرایی منظوم را نشان می‌دهد، امکان دست‌یابی علاقه‌مندان را به این گونه داستان‌ها در یک مجموعه فراهم سازد. 

فصل‌ها و بخش‌های کتاب منظومه‌های کهن عاشقانه‌ از این قرار است:

بخش اول: داستان‌های غنایی شاهنامه

داستان زال و رودابه

داستان بیژن و منیژه

داستان گشتاسب و کتایون

بخش دوم: منظومه داستانی وامق و عذرا

بخش سوم: منظومه داستانی ورقه و گلشاه

داستان ورقه و گلشاه

بخش چهارم: منظومه داستانی ویس و رامین

داستان ویس و رامین

ده نامه از ویس به رامین

بخش پنجم: منظومه داستانی خسرو و شیرین

داستان خسرو و شیرین

بخش ششم: منظومه داستانی لیلی و مجنون

داستان لیلی و مجنون

بخش هفتم: منظومه داستانی هفت‌پیکر

داستان بهرام گور

خواندن کتاب منظومه های کهن عاشقانه را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران، دانشجویان و دوستداران ادبیات فارسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب منظومه های کهن عاشقانه

«ورقه و گلشاه کهن‌ترین اثر داستانی منظوم از نوع غنایی و عاشقانه است که از حوادث روزگار مصون مانده و به طور کامل به دست ما رسیده است. سراینده این منظومه عیوقی است که از سرگذشت و احوال او اطلاع دقیقی در دست نیست. چنان‌که از برخی قراین و اشارات شاعر در آغاز ورقه و گلشاه برمی‌آید، وی در عصر سلطان محمود غزنوی (۳۷۸ ـ ۴۲۱) می‌زیسته است:

تو عیوقیا گرت هوش است و رای

به خدمت بپیوند به مدحت گرای

به دل مهر سلطان غازی بجوی

به جان مدح سلطان محمود گوی

ابوالقاسم آن شاه دین و دول

شهنشاه عالم امیر ملل

از عیوقی اثر دیگری جز همین ورقه و گلشاه سراغ نداریم. از این منظومه هم سابقاً اطلاعی در دست نبود. نخستین کسانی که به وجود آن در کتابخانه‌های استانبول پی بردند، عباس اقبال آشتیانی و دکتر احمد آتش استاد زبان فارسی در دانشگاه استانبول بوده‌اند. دکتر احمد آتش در مقاله‌ای که در شماره چهارم سال اول مجله دانشکده ادبیات تهران چاپ کرده، شرح مبسوطی درباره نسخه‌ای که از ورقه و گلشاه یافته، نوشته است.

ورقه و گلشاه کمی بیش از ۲۰۰۰ بیت دارد و در بحر متقارب مثمن مقصور (فعولن فعولن فعولن فعول) به سلک نظم درآمده است. مرحوم دکتر ذبیح‌الله صفا که این منظومه را تصحیح کرده و در سال ۱۳۴۳ شمسی به چاپ رسانده، درباره آن توضیحاتی داده و از جمله در این‌که چرا شاعر بحر متقارب را که خاص آثار حماسی است، انتخاب کرده می‌گوید: داستان حاضر تنها عاشقانه نیست بلکه بیشتر به یک داستان حماسی می‌ماند که بنای آن بر یک حادثه عشقی نهاده شده است.»