کتاب عصر سرمایه

کتاب عصر سرمایه (۱۸۴۸ - ۱۸۷۵) نوشتهٔ اریک هابسبام و ترجمهٔ علی اکبر مهدیان و ویراستهٔ اشکان صالحی است و انتشارات اختران آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب عصر سرمایه

کتاب عصر سرمایه از قضا جلد میانی از یک دورهٔ سه‌جلدی است که در آن‌ها سعی شده تاریخ جهان مدرن از انقلاب فرانسه تا جنگ جهانی اول بررسی شود و جلد اول آن مدت‌ها قبل با عنوان عصر انقلاب، ۱۷۸۹ ـ ۱۸۴۸ انتشار یافته است و جلد آخر هنوز در دست نگارش است. بنابراین احتمال دارد این کتاب را هم کسانی بخوانند که با جلد پیشین آشنایند و هم کسانی دیگر که با آن آشنا نیستند. این کتاب را می‌توان جداگانه خواند.

دوره‌ای که این کتاب به آن می‌پردازد نسبتاً کوتاه ولی دامنهٔ جغرافیایی آن پهناور است. نوشتن دربارهٔ جهان از سال ۱۷۸۹ تا ۱۸۴۸ برحسب اروپا ــ در واقع تقریباً برحسب بریتانیا و فرانسه ــ خلاف واقع‌بینی نیست. لیکن نظر به اینکه مضمون عمدهٔ ربع قرن بعد از آن تسری اقتصاد سرمایه‌داری به کل جهان است و بنابراین نوشتن تاریخ اروپایی محض امکان ندارد، نوشتن دربارهٔ دورهٔ مذکور بدون عنایت اساسی به قاره‌های دیگر مضحک و بیهوده خواهد بود. مورخ اروپایی به‌ناگزیر نه‌فقط دربارهٔ قارهٔ خودش بسیار بیشتر از سایر قاره‌ها می‌داند بلکه از این هم چاره ندارد که چشم‌انداز جهانی پیرامون خود را از دیدگاه خاص خود ببیند. لاجرم مورخی مثلاً آمریکایی دورنمایی واحد را کمابیش متفاوت خواهد دید. بااین‌حال در میانهٔ قرن نوزدهم تاریخ توسعهٔ سرمایه‌داری جهانی هنوز در اروپا متمرکز بود. 

این کتاب به سه پاره تقسیم می‌شود. انقلاب‌های سال ۱۸۴۸ مقدمهٔ پارهٔ دوم یعنی تحولات عمدهٔ دوره را تشکیل می‌دهد. این‌ها را هم از منظر قاره و هم هرجا لازم باشد از منظر جهانی مورد بحث قرار می‌دهد و نه به‌عنوان یک سلسله تواریخ مستقل «ملی»، هرچند در دو فصل مربوط به جهان غیراروپایی عدم بررسی خاص چند ناحیه و کشور مهم و به‌خصوص ایالات متحدهٔ آمریکا، ژاپن، چین و هند هم غیرعملی است هم بی‌معنا. فصل‌ها طبق مضمون‌ها تقسیم‌بندی شده است و نه طبق ترتیب تاریخی، اگرچه دوره‌های فرعی عمده به‌وضوح قابل تشخیص خواهد بود. این دوره‌ها عبارت‌اند از دههٔ آرام ولی توسعه‌طلبانهٔ ۱۸۵۰، دههٔ متلاطم‌تر ۱۸۶۰ و دههٔ رونق و رکود ۱۸۷۰. پارهٔ سوم شامل سلسله مقاطعی از اقتصاد، جامعه و فرهنگ ربع سوم قرن نوزدهم است.

هدف کتاب عصر سرمایه چندان خلاصه‌کردن واقعیات معلوم یا حتی نشان‌دادن آن‌چه وقوع یافته و زمان وقوعش نبوده، بلکه این بوده که برای «مفهوم‌کردن» ربع سوم قرن نوزدهم واقعیات را در یک ترکیب تاریخی کلی گرد هم آورد و تا جایی که منطقی باشد ریشه‌های جهان کنونی را در آن دوره پیگیری کند. اما این را هم در نظر دارد که خصلت خارق‌العادهٔ دوره‌ای را آشکار کند که واقعاً در تاریخ نظیر ندارد و همین حالت منحصربه‌فرد آن عجیب و بعیدش می‌سازد. 

خواندن کتاب عصر سرمایه را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب برای هر خواننده‌ای با کمی تحصیلات عمومی بایستی قابل فهم باشد، زیرا آگاهانه برای افراد نامتخصص نوشته شده است. اگر قرار باشد مورخان حق منابعی را ادا کنند که جامعه در اختیار موضوع کار آنان می‌نهد، هرچه هم که این منابع اندک باشد، آن‌ها نباید منحصراً برای مورخان دیگر بنویسند. بااین‌حال آشنایی مقدماتی با تاریخ اروپا سودمند خواهد بود. خوانندگان می‌توانند در صورت ناچاری بدون هرگونه دانش قبلی از سقوط باستیل یا جنگ‌های ناپلئونی از عهدهٔ درک مطالب برآیند، ولی چنین دانشی یاری‌رسان خواهد بود.

بخشی از کتاب عصر سرمایه

«در اوایل سال ۱۸۴۸ آلکسی دو توکویل متفکر سیاسی بزرگ فرانسوی در مجلس نمایندگان به پا خاست تا احساساتی را که اکثر اروپاییان در آن سهیم بودند بیان کند: «ما روی یک آتشفشان خوابیده‌ایم ... آیا نمی‌بینید که زمین از نو می‌لرزد؟ باد انقلاب می‌وزد، افق توفانی است.» حدوداً در همان زمان دو تبعیدی آلمانی یعنی کارل مارکس سی‌ساله و فریدریش انگلس بیست‌وهشت‌ساله اصول انقلاب پرولتری را که توکویل به همکارانش یادآور می‌شد، در برنامه‌ای شرح می‌دادند که چند هفته پیش‌تر اتحادیهٔ کمونیستی آلمان دستور تهیهٔ پیش‌نویس آن را به آن‌ها داده بود و حوالی ۲۴ فوریهٔ ۱۸۴۸ با عنوان (آلمانی) مانیفست حزب کمونیست بدون ذکر نام در لندن منتشر شد و «در دست انتشار به زبان انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، ایتالیایی، فلاندری و دانمارکی» قرار گرفت. ظرف چند هفته و در واقع در مورد مانیفست ظرف چند ساعت به نظر رسید امیدها و بیم‌های پیام‌آوران در آستانهٔ تحقق است. سلطنت فرانسه با قیام برافتاد، جمهوری اعلام شد و انقلاب اروپا آغاز گشته بود.

در تاریخ جهان مدرن، انقلاب‌های بزرگ‌ترِ فراوان و به‌یقین انقلاب‌های موفق‌ترِ فراوانی وجود داشته است. اما هیچ انقلابی نبوده است که سریع‌تر و وسیع‌تر از این انقلاب به‌سان آتش بوته‌زار به آن‌سوی مرزها، کشورها و حتا اقیانوس‌ها زبانه کشیده باشد. در فرانسه یعنی مرکز طبیعی و فجرگاه انقلاب‌های اروپایی (ن.ک.: عصر انقلاب، فصل ششم، ص ۱۵۵۱۵۶) در ۲۴ فوریه جمهوری اعلام شد. تا ۲ مارس انقلاب رسیده بود به جنوب غربی آلمان، تا ۶ مارس به باواریا، تا ۱۱ مارس به برلین، تا ۱۳ مارس به وین و تقریباً بلافاصله مجارستان، تا ۱۸ مارس به میلان و بنابراین ایتالیا (جایی که شورش مستقلی پیشاپیش سیسیل را تسخیر کرده بود). در این زمان سریع‌ترین سرویس اطلاعاتی که احتمال داشت در دسترس کسی باشد (سرویس اطلاعاتی بانک روتشیلد) نمی‌توانست در کم‌تر از پنج روز اخبار را از پاریس به وین برساند. ظرف مدت چند هفته در منطقه‌ای از اروپا که امروز در تصرف کل یا بخشی از ده کشور۴ است هیچ حکومتی برپا نماند، صرف‌نظر از عواقب کم‌اهمیت‌تری که در چند کشور دیگر پدید آمد. به‌علاوه انقلاب ۱۸۴۸ نخستین انقلاب بالقوه جهانی بود که تأثیر مستقیمش را می‌توان در قیام ۱۸۴۸ در پِرنامبوکو (برزیل) و چند سال بعد در کلمبیای دورافتاده تشخیص داد. به یک معنا این انقلاب نمونهٔ نوعی «انقلاب جهانی» بود که شورشیان از آن به بعد رؤیایش را در سر داشتند و در لحظات نادر از جمله بعد از جنگ‌های بزرگ فکر می‌کردند می‌توانند آن را بازشناسند و به جا آورند. در واقع این‌گونه طغیان‌های قاره‌ای یا جهانیِ همزمان بی‌نهایت نادر است. در اروپا طغیان ۱۸۴۸ تنها طغیانی است که هم بر بخش‌های «توسعه‌یافته» و هم بر بخش‌های عقب‌ماندهٔ قاره تأثیر گذاشت. طغیان ۱۸۴۸ هم گسترده‌ترین و هم ناموفق‌ترینِ این‌گونه انقلاب‌ها بود. با گذشت شش ماه از آغاز آن شکستش در همه‌جا به‌یقین قابل پیش‌بینی بود و با گذشت هجده ماه از آغاز آن همهٔ رژیم‌هایی که برانداخته بود به‌جز یکی اعاده شده بودند و آن استثنا (جمهوری فرانسه) تا می‌توانست از شورشی که هستی‌اش را مرهون آن بود فاصله می‌گرفت.

بدین‌سان انقلاب‌های ۱۸۴۸ رابطهٔ عجیبی با محتویات این کتاب می‌یابند. بدون وقوع آن‌ها و بدون ترس از وقوع مجدد آن‌ها، تاریخ اروپا در بیست‌وپنج سال بعدی بسیار متفاوت می‌بود. هزاروهشتصدوچهل‌وهشت به‌هیچ‌وجه «چرخشگاهی که اروپا در آن از چرخش عاجز ماند» نبود. آن‌چه اروپا از انجامش عاجز ماند چرخش به‌شیوه‌ای انقلابی بود. به سبب این عدم چرخش اروپا، سال انقلابات قائم به خود است، پیش‌درآمد است اما نه اپرای اصلی، دروازه‌ای که اسلوب معماری‌اش کاملاً نشان دهندهٔ چیزی نیست که پس از عبور از آن باید انتظار داشته باشیم.»