کتاب مقتل الحسین (ع)

کتاب مقتل الحسین، اولین کتابی است که در قالب مقتل‌نگاری توسط ابومخنف لوط‌بن‌یحیی ازدی، در باب واقعه‌ی عاشورا و شهادت امام حسین(ع)، نوشته شده است. دکتر حجت‌الله جودکی پژوهشگر متون تاریخی و دینی، این کتاب تاریخی را ترجمه و تصحیح کرده و توسط انتشارات خیمه در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.

درباره‌ی کتاب مقتل الحسین

مقتل در لغت به معنای محل کشته‌شدن است، اما در اصطلاح رایج در متون تاریخی و مذهبی، به روایت‌ها و کتاب‌هایی اطلاق می‌شود که به شرح شهادت امامان، به‌ویژه در میدان‌های نبرد، می‌پردازند. شکل جمع واژه‌ی مقتل، مقاتل است. در میان این آثار، مقتل امام حسین (ع) چون بازتابی از جنایات و مظلومیت رخ ‌داده است، احساسات و وجدان پیروان را به‌شدت برمی‌انگیزاند و جایگاه ویژه‌ای دارد و بیش از دیگر مقاتل مورد توجه پژوهشگران و مذهب‌پژوهان قرار گرفته است. درواقع عاشورا در تاریخ اسلام صرفا یک حادثه نیست و تبدیل به یک فرهنگ دینی شده است.

بسیاری از کتب تاریخی در گذر زمان به علت از بین رفتن متن اصلی و ارجاعات نادرست به آن‌ها دچار تحریف شده‌اند. با وجود اینکه اصل کتاب مقتل الحسین ابومخنف ازدی، چون که با فاصله‌ی دو نسل پس از واقعه‌ی عاشورا نگاشته شده بود، جزء معتبرترین منابعی است که روایت‌گر عاشورا هستند؛ این کتاب نیز از این قاعده مستثنی نبوده است و چیزی که از این کتاب باقی‌مانده بود شباهتی به متن اصلی نداشت. حجت‌الله جودکی با شناخت و آگاهی از مکتوبات جعلی که به ابومخنف نسبت داده شده بود، مقتل ابومخنف را از تاریخ طبری که یکی از معتبرترین منابع تاریخی است، استخراج و براساس تاریخ وقوع مرتب کرده است.

کتاب با مقدمه‌ای از مترجم شروع می‌شود، سپس مقدمه‌ای از سیدمحمدمهدی جعفری را که نویسنده و پژوهشگر متون دینی است می‌خوانیم؛ در ادامه قبل از شروع متن اصلی با پیشگفتاری روبه‌رو می‌شویم که توضیحات نویسنده درباره‌ی منابع ابومخنف و پیشینه تاریخ‌نگاری و مقتل‌نگاری در اسلام است. متن اصلی این کتاب شامل متن عربی اصلی مقتل الحسین از ابومخنف و ترجمه‌ی آن به فارسی است. جودکی ۱۱۳ روایت از مقتل‌الحسین را جمع‌آوری کرده و حوادثی که از مرگ معاویه در سال ۶۰ هجری قمری تا شهادت امام حسین در کربلا در سال ۶۱ هجری رخ داد و با واقعه‌ی عاشورا ارتباط دارد را دربرمی‌گیرد. بعضی از این روایت‌ها بلند و با جزئیات و برخی مختصرترند. پیشنهاد می‌کنیم اگر می‌خواهید با دیگر مقتل‌های امام حسین آشنا شوید از یادداشت «آشنایی با مقتل‌خوانی در روز عاشورا و بهترین کتاب مقتل امام حسین» در وبلاگ طاقچه دیدن کنید.

درباره‌ی ابومخنف؛ نویسنده کتاب

ابومِخنَف لوط‌بن‌یحیی أزدی غامدی، تاریخدان و سیره‌نویس اهل کوفه بود. سال تولد ابومخنف در اسناد تاریخی موجود نیست اما مورخین در منابع تاریخی سال وفات او را ۱۵۷ هجری اعلام کرده‌اند. بِل خاورشناس در دائرة‌المعارف اسلام نقل کرده است که ابومخنف سی‌ودو رساله درباره‌ی حوادثی که در سده‌ی نخست هجری رخ داده‌اند نگاشته است. اکثر نوشته‌های او در دسترس نیستند اما برخی از آن‌ها از جمله مقتل‌الحسین در تاریخ طبری حفظ شده‌اند. گفته‌های ابومخنف مورد اعتماد بیشتر مورخان است و در آثارشان از او نقل کرده‌اند.

با توجه به شواهد، ابومخنف سال‌ها پس از شهادت امام حسین(ع) متولد شده است و زمانی که تصمیم به نگارش مقتل الحسین گرفته است هنوز تعدادی از کسانی که شاهد عاشورا بودند در قید حیات بودند. گزارش ابومخنف به‌علت نزدیکی زمانی به حادثه کربلا، با ایمان بودن او، محبت وی به اهل بیت و اینکه ایشان اهل کوفه بودند موثق و مورد اعتماد است.

منابع ابومخنف برای نوشتن کتاب مقتل الحسین

ابومخنف برخی از روایت‌های این کتاب را بدون واسطه از شاهدان عینی واقعه‌ی کربلا نقل کرده است. برخی دیگر از روایت‌های این کتاب از طریق دو یا سه واسطه ذکر شده‌اند.

منابعی که ابومخنف این مقتل را براساس آن‌ها نوشته به پنج گروه تقسیم می‌شوند. گروه اول افرادی که در سپاه امام بوده‌اند و به دلایل مختلف به شهادت نرسیدند از جمله فرزندان امام، همسران سپاهیان و...؛ گروه دوم مخبرانی که از مکه شاهد حادثه بودند این افراد در جهت کمک به امام نیز اقداماتی انجام دادند. گروه سوم فردی از سپاه عمربن‌سعد که به‌عنوان مخبر فعالیت می‌کرد اما موضع خود را در نقل اخبار به سمت امام حفظ کرده بود. گروه چهارم سپاهیان دشمن بودند گاهی فقط نظاره‌گر جنگ بوده و گاهی در جنایت‌ها شریک بوده‌اند. آخرین گروه واسطه‌هایی که ابومخنف روایت‌ها را از طریق آنان نگاشته است، شامل افراد موثق و معتبری است که به نحوی از حادثه‌ی کربلا با خبر بوده و آن را نقل کرده‌اند.

چرا باید کتاب مقتل الحسین ابومخنف را بخوانیم؟

واقعه‌ی کربلا به‌دلیل وقایع اندوه‌بار و رنج‌آور و ابعاد گسترده‌ی سیاسی و اجتماعی‌اش، در طول تاریخ با تحریف‌های گوناگونی مواجه شده است. برخی از مرثیه‌سرایان برای برانگیختن هرچه بیشتر احساسات سوگ‌وارانه، ناخواسته به تحریف رویدادها پرداخته‌اند و برخی دیگر با هدف کمرنگ جلوه دادن پیام‌های سیاسی و آزادی‌خواهانه‌ی این قیام، تنها بر جنبه‌های عاطفی و گریه‌آور آن تأکید کرده‌اند. از همین رو، بازخوانی دقیق و مستند این حادثه‌ی مهم تاریخی از منابع معتبر و کتاب‌های عاشورا، اهمیتی دوچندان دارد. حجت‌الله جودکی نیز با درک همین ضرورت، مقتل ابی مخنف را گردآوری کرده تا تصویری واقع‌گرایانه‌تر و مستندتر از عاشورا و اهداف نهضت امام حسین (ع) ارائه دهد.

مترجم با بهره‌گیری از منابع معتبر تاریخی، روایت‌هایی را که در طول زمان دچار تحریف شده‌اند بررسی و نقد می‌کند و تلاش می‎کند حقیقت نهضت امام حسین (ع) را از لابه‌لای غبار عاطفه‌زدگی یا روایت‌های ناقص بیرون بکشد و متن اصلی این کتاب را از تاریخ طبری، ترجمه کند. این کتاب شناخت دقیق‌تری از واقعه‌ی کربلا به دست می‌دهد و کمک می‌کند ما با اهداف اجتماعی، سیاسی و انسانی این قیام آشنا شویم؛ اهدافی که همچنان می‌توانند الهام‌بخش مبارزه با ظلم، فساد و بی‌عدالتی باشند.

خواندن و دانلود کتاب مقتل الحسین را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

دانشجویان و پژوهشگران حوزه‌ی تاریخ اسلام و علوم دینی، خطیبان مذهبی، علاقه‌مندان به تحلیل‌های اجتماعی و سیاسی در بستر دین و کسانی که در خانواده‌ای مذهبی رشد کرده‌اند اما به دنبال شناختی عمیق‌تر و مبتنی بر منابع معتبر هستند، همگی می‌توانند از این اثر موثق و بدون تحریف بهره ببرند. همچنین این‌گونه کتاب‌ها برای نسل جوانی که در پی پاسخ‌های مستدل به پرسش‌های تاریخی و اعتقادی است، مربیان و فعالان فرهنگی‌ که در تبیین مفاهیم عاشورا نقش دارند و عزادارانی که می‌خواهند ارادت خود به امام حسین (ع) را بر پایه‌ی آگاهی و شناخت استوار کنند، منبعی ارزشمند به شمار می‌آیند. همچنین علاقه‌مندان مطالعه‌ی تاریخ و تاریخ اسلام از مخاطبان این کتاب هستند.

بخش‌هایی از کتاب مقتل الحسین (ع)

«این کتاب متن عربی و ترجمه‌ی فارسی کتاب مقتل الحسین ابومخنف لوط‌بن‌یحیی ازدی مورخ قرن دوم هجری است که به «نخستین مقتل مکتوب امام‌حسین (ع)» معروف است. این کتاب بعد از آن که توسط ابوجعفر محمدبن‌جریر طبری (متوفای سال ۳۱۰ ق.) نقل شد و مورخان دیگری مانند ابوالفرج اصفهانی خلاصه‌ی آن را در کتاب خود جای دادند و شیخ‌مفید هم در کتاب الارشاد مطالب زیادی از آن را نقل کرد، به‌مرور دچار تحریف شده و متن اصلی به‌دست فراموشی سپرده شد. آنچه در دست عوام به‌عنوان مقتل الحسین ابومخنف باقی ماند، هیچ شباهتی با متن اصلی نداشت و آکنده از دروغ و تزویر بود.

در کتاب حاضر متن عربی مقتل الحسین ابومخنف از کتاب تاریخ طبری چاپ مصر، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم استخراج و برای تصحیح آن از دیگر متون تاریخی استفاده شده است.

مزیت چاپ چهارم کتاب مقتل الحسین این است که برای نخستین‌بار ترجمه‌ی کتاب همراه با متن عربی آن چاپ و منتشر می‌شود. بررسی مقاتل مختلفی که تا قبل از دوران مشروطیت نگارش یافته و مشورت با استادان صاحبنظر در این زمینه به‌ویژه برخی مورخان اندیشمند، ‌این باور را در اینجانب تقویت کرد که کتاب مقتل الحسین ابومخنف می‌تواند به‌عنوان مقتل معیاری برای سنجش و راستی‌آزمایی روایات موجود در دیگر کتب مقاتل باشد.»