کتاب از سیاحت در یک حماسه

کتاب از سیاحت در یک حماسه نوشتهٔ محمود امیدسالار و ترجمهٔ مصطفی حسینی است و انتشارات شرکت کتاب هرمس آن را منتشر کرده است. موضوع این کتاب منطق روایی و وحدت هنری در شاهنامه است. امیدسالار در این کتاب، رفتار و عملکرد پژوهشگران غربی در تحلیل و تفسیر شاهنامه را بررسی و نقد می‌کند.

درباره کتاب از سیاحت در یک حماسه

تحقیقات علمی، مانند هرچیز دیگر، زمینۀ خاصِ خود را دارد. از آنجا که شاهنامه حماسۀ ملی ایران است، تحقیقات اخیر خاصّه تحقیقات غربی در باب شاهنامه را می‌توان در چارچوب روابط بین‌المللی ایران با غرب، مخصوصاً با ایالات متحده، در نظر گرفت. شاهنامه‌پژوهی‌های اخیر در آمریکا، از آن رو که در فضای تضاد فرهنگی و تنازعِ آگاهانه یا ناآگاهانه با ایران سر برآورده است، افسانه‌ها و باورهای غربی را تحکیم می‌بخشد. تصویر تحریف‌شدۀ محققانِ غربی از ایران کوچک‌ترین شباهتی با ایرانِ واقعی ندارد؛ در واقع این ایرانِ تخیلی است که به مسیر مستقیم نهادهای آموزشی و وسایل ارتباط جمعی اروپا و آمریکا وارد می‌شود.

از آنجا که شاهنامه نمادین‌ترین شیوۀ بیان ملیت ایرانی است و تضاد بین ایران و ایالات متحده اساساً ملی و استعماری است تا مذهبی یا فرهنگی، تحقیقات آمریکاییان در باب حماسۀ ملی ایران آشکارا صبغه‌ای ملی‌گرایانه و استعماری دارد. علی‌رغم هر اعتراضی بر خلاف این، هیچ آمریکایی، در داخل و خارج محافلِ دانشگاهی، نمی‌تواند نسبت به تضاد موجود بین ایران و ایالات متحده بی‌طرف بماند. 

برنهادِ محمود امیدسالار کتاب از سیاحت در یک حماسه این است که رفتار ستیزه‌جویانۀ غرب نسبت به ایران بر ماهیت گفتمان آکادمیک در باب ملی‌گرایانه‌ترین نماد فرهنگی ایران، حماسۀ ملی آن، تأثیر گذاشته است.

زشت‌ترین ویژگی شاهنامه‌پژوهی در غرب تلاش بی‌وقفه در تبدیل مفاهیم ایرانی و اسلامی به تابعی از مفاهیم «غربی» یا «مسیحی» است. این انقیاد را که به‌لحاظ سیاسی یا نظامی به دست نمی‌آید می‌توان غیرمستقیم از حیث ادبی کسب کرد. این امر از طریق یک رشته مقایسه‌های نابجا ذیل عنوان «تطبیق‌گرایی» منتشر می‌شود. مفاهیم غربی محضی چون «قرون وسطایی» و «سنّت شفاهی حماسه‌سرایی منظوم» در پرتو آوردن آن در حوزۀ تحقیقات «حماسۀ تطبیقی» بر شاهنامه تحمیل می‌شود، از این رو آن‌ها حماسه‌ای کاملاً ادبی را تقلیدی از سرودهای خنیاگران دوره‌گرد اروپای قرون وسطا می‌دانند. تمدنِ کهن اسلامی ــ و جایگاه شاهنامه در آن ــ مطابق مفاهیمی از نو تعریف می‌شود که تنها در بافت تاریخ اروپای غربی معنادار است. «قرون وسطایی» تصور کردن ادبیات کلاسیک فارسی، و نتایجی که از این طبقه‌بندی به دست می‌آید، به تحقیر تعمدی هنرِ فرهنگ ادبی مشهور، چنان که به‌تفصیل خواهد آمد، می‌انجامد. قوم‌گرایی ناملموس در این ادعا را که «تمامی موازین باید موازین غربی باشد» به‌سختی می‌توان نادیده گرفت.

در کتاب از سیاحت در یک حماسه، با نگاهی به این موضوعات شاهنامه بررسی شده است. به‌علاوه، باورهای جاافتاده دربارۀ شاهنامه و شاعر فرهیختۀ آن را که تمام عمرش را وقفِ آفرینش و تکمیل آن کرد، به چالش کشیده شده است. 

فصل اول عمدتاً به زیرسؤال‌بردن برخی از مفروضات احتمالی اختصاص یافته که تقریباً به‌مدت یک قرن بر شاهنامه‌پژوهی حاکم بوده است. مخرّب‌ترین این‌ها مجموعه‌ای از مفروضات است که فرهنگ اسلامی کلاسیک را با تمدن اروپای قرون وسطا خلط می‌کند و بر اساس موازین و خصایص تمدن اروپای قرون وسطا دربارۀ فرهنگ اسلامی کلاسیک داوری می‌کند. در بابِ این موضوع در فصل پنجم به‌تفصیل توضیح داده می‌شود و این مفروضات از منظر تاریخی، فرهنگی، و تصحیح متون در ترازوی نقد می‌شوند. 

 محمود امیدسالار در شاهنامه‌پژوهی غربی نشانی از توطئۀ مکّارانه نمی‌یابد. بل معتقد است این تحقیقات روحِ فرهنگ زمانه‌ای را که در آن کار می‌کنند، که نه موقعیتی جدید و نه خاصّه تعصب‌آمیز است، آینگی می‌کند.

فصل دوم و سوم کتاب دربارۀ تاریخ شاهنامه است. شاید این فصول فنی‌ترین بخش‌هایی باشد که موافقت‌ها و مخالفت‌های امیدسالار را با محققان مشهور، و به‌تعبیری پایه‌گذاران اصلی شاهنامه‌پژوهی، عرضه کرده‌ است. در فصل چهارم، موضوع وفاداری فردوسی به منبع منثور کهن را مطرح کرده‌ است. در این فصل، برخی از نظراتی را که در وجود منبع منثور کهن یا میزان اتکای فردوسی به آن تردید کرده‌اند به چالش کشیده‌ است. در فصل پنجم شرح داده‌ است که چگونه محققان داخلی و خارجی، به دلایل سیاسی یا روان‌شناختی، موجودیت و ماهیت منبع منثور فردوسی را تصرف کرده‌اند. در این فصل، درک اخیر غربیان از شاعر ملی ایران به‌عنوان عضو ناشناختۀ یک سنّت حماسی جمعی، نه هنرمندی ذوقمند با قریحۀ فردی، را زیر سؤال برده‌ است. در فصل ششم به بررسی افسانه‌های تضاد و برخورد شاعر با ممدوح ناشناخته‌اش، سلطان محمود غزنوی (دوران حکومت ۴۲۱-۳۸۷ ق)، پرداخته‌ است. در این فصل، تفسیر دیگری از آنچه را ما دربارۀ جزئیات برخورد فردوسی و سلطان محمود می‌دانیم ارائه می‌دهد. فصل هفتم دربارۀ فردوسی انسان و هنرمند است. موضوع این فصل به چالش‌کشیدنِ بازآفرینی‌های تذکره‌نویسانۀ زندگی‌نامۀ شاعر در آثار شاهنامه‌پژوهان و بازتفسیر رابطۀ او با زبان و فرهنگ فارسی است. در فصل هفتم، زندگی‌نامه‌های ادبی و عرفی فردوسی را از نو ارزیابی می‌کند و تعدادی از تفاسیر مقبول را به پرسش می‌گیرد که ظاهراً با حقایق معروف زندگانی شاعر در تضاد است.

در بخش دوم (فصل هشتم تا یازدهم) به بررسی متنِ شاهنامه و وحدت روایی و منطق ساختار روایی آن پرداخته‌ است. در این بخش، داستان‌هایی را که محققان ماهیت تکه‌تکۀ شاهنامه می‌دانند از نو بررسی کرده‌ است. تحلیل بافتاری این داستان‌ها نقش روایی مهم هریک از داستان‌ها را در جریان کلّی حماسه و رابطۀ ساختاری و مضمونی مستحکم آن‌ها را با داستان‌های قبل و بعد آن نشان می‌دهد. در پایان، فصل آخر (نتیجه‌گیری) است که خطوط مختلف مباحث نگارنده را به هم پیوند می‌زند. 

فصل‌ها و بخش‌های این کتاب از این قرار هستند:

فصل اول: شاهنامه و اقتدار احتمالی غرب

خلط فرهنگ‌ها: اروپای قرون وسطا و ایران کلاسیک

فصل دوم: سفر یک حماسه: تاریخِ مختصر انتقال شاهنامه

منابع حماسی قبل از فردوسی

شواهد اوستایی/شواهد یونانی/شواهد پارسی میانه

گریز: خداینامگ، کتاب یا نوع ادبی؟

حماسه‌های فارسی در مکّه

حماسه‌های ایرانی در ایران

فصل سوم: در وطن: شاهنامه به فارسی جدید

شعر مسعودی

شاهنامۀ ابوعلی محمّد بن احمد بلخی

شاهنامۀ ابوالمؤید بلخی

شاهنامۀ منثور ابومنصور طوسی

فصل چهارم: امانتداری مفرط: فردوسی و منبعِ کهنش

فصل پنجم: چرا شاهنامه؟

فصل ششم: فردوسی در غبارِ افسانه‌ها

گفته‌های آشکار فردوسی در باب مذهبش

اظهاراتِ تلویحی فردوسی به مذهبش

فصل هفتم: شاعر، شهریار، و زبان

فردوسی: پدر ملت

پدرِ زبان، خالقِ فرهنگ

افسانۀ نژادی

افسانۀ مذهبی

افسانۀ اهانتِ شخصی

فصل هشتم: وحدت و انسجام هنری

ادیپ در مازندان

اتصال و انفصال

پدران و دیوان

خوان به‌منزلۀ خوابی آشفته

پدرکشی در غار

پدرکشی و استقلال

فصل نهم: رقابت دو برادر

پهلوان الگو و زندگی کیخسرو

داستانِ فرود

فرافکنی برادرکُشی

فصل دهم: کُشتن دیوها، عزلِ پادشاهان: داستانِ اکوانِ دیو

داستان اکوانِ دیو

مادیان‌ها، دوشیزگان، و معنا

فصل یازدهم: از هوسرانی و برکناری

اسارت زنان به‌منزلۀ اختگی

آغازِ پایان

نتیجه‌گیری: شاهنامه و استبداد اروپامحوری

مووانس چیست؟

جو کشته گندم نخواهی درود

مؤلف و حق تألیف در ایران کلاسیک

خواندن کتاب از سیاحت در یک حماسه را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی و شاهنامه‌پژوهان پیشنهاد می‌کنیم.

درباره محمود امیدسالار

محمود امیدسالار ۵ آذر ۱۳۲۹ در اصفهان به دنیا آمد. او پژوهشگر، مترجم، نسخه‌شناس و نویسندهٔ ایرانی است و برای کتاب بوطیقا و سیاست در شاهنامه شایسته تقدیر در سی و ششمین دوره کتاب سال ایران شد.

محمود امیدسالار اصالتاً اهل ابرقو در استان یزد است. امیدسالار دارای درجهٔ دکتری ادبیات فارسی از دانشکدهٔ مطالعات خاور نزدیک دانشگاه برکلی در کالیفرنیاست. وی دانش فولکلور را تحت نظر الن داندس استاد دانشگاه برکلی آموخته است؛ از این رو یکی از دانشمندان برجسته در زمینهٔ مطالعات فولکلور ایرانی و ادبیات فارسی به‌شمار می‌آید و مقالات زیادی در این خصوص نگاشته است. از کارهای ویژهٔ او همکاری با دکتر جلال خالقی مطلق در تصحیح شاهنامه فردوسی؛ همکاری با دانشنامه ایرانیکا به سرپرستی احسان یارشاطر از سال ۱۹۹۰ و عضویت در شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی از سال ۲۰۰۶ بوده‌ است. تصحیح دفتر ششم شاهنامهٔ خالقی مطلق از ارزشمندترین کارهای اوست.

بخشی از کتاب از سیاحت در یک حماسه

«پیش‌تر در جایی دیگر از عقبۀ فرهنگی پژوهش‌های ادبی و ضرورتِ درکِ تحقیقات در باب حماسۀ ملی ایران در بافت اروپامحوری عمیق آن‌ها سخن گفتم. مطابق خصیصۀ اروپامحوری پیش‌فرض شاهنامه‌پژوهی در غرب این است که هرچه «غربی» باشد معیار و هنجار است، و هرچیز «شرقی» را، که مخالف هنجار است، با آن می‌سنجند. به‌علاوه، غربیان این کار را، قطع نظر از زمینه و اوضاعِ فرهنگی، یا حتی در برابر مدارک مخالف اصلی انجام می‌دهند. از این حیث، اکثر محققان غربی تمایل دارند رفتار دولت‌هایشان را در تفسیر متقابل «شرقی» منعکس کنند. دیدگاه تفسیری آن‌ها به شواهد بی‌اعتناست، زیرا شواهد در رابطه‌ای که تقریباً به‌نحو انحصاری بر قدرت، زور، و حُسنِ استحقاق -- که با اَعمال آن‌ها مطابقت دارد -- مبتنی است اصلاً مهم نیست. در چنین روابطی مدارک ضرورتی ندارد، زیرا آن‌ها را می‌توان برساخت. با وجود این، اگر به حکومتی بر اساس شواهد ساختگی حمله شود، تخطّی از معیارهای تحقیقی در یک حوزۀ پژوهشی اسرارآمیز به‌ندرت به طرح یک معضل می‌انجامد. دیدگاه محققان غربی دربارۀ مشرق‌زمین با نظر سیاستمداران آن دیار شباهت بسیاری دارد. در هر دوی آن‌ها زمینه اهمیت چندانی ندارد و اهمیت مدرک به‌مراتب کم‌تر است. مبنای رفتار هر دوی آن‌ها الگوی ایدئولوژیک روش من و لاغیرِ آمریکایی است.

دو گرایش موازی شاهنامه‌پژوهی غربی نشانگر بی‌عاطفگی و غروری است که این تحقیقات به‌سوی حماسۀ ملی ایران نزدیک می‌شود. اولی، نمادین‌ترین و ادبی‌ترین شعر ایران را در پرتو حماسه‌های پیشامکتوب و شفاهی غرب ارزیابی و فهم می‌کند. دیگری، از آنجا که زمینۀ غربی را معیار می‌پندارد معیارهایی نامناسب و نادرست و برخاسته از شرایط کاملاً نادرست را برای بررسی متنی به خدمت می‌گیرد. منشأ تمامی این موارد مفروضاتِ غیرواقعی دربارۀ متن و برساختگی مدارک است. اجازه دهید مثالِ خاصی از روش غربی، در این فصل، عرضه کنم و به برخی از مشکلات فنی این روش در حوزۀ کاملاً تخصصی تصحیح شاهنامه اشاره کنم. برای بیان روشن‌تر نکات نسبتاً فنی، تکرار برخی از شواهد و مطالب پیشین و بررسی آن‌ها از منظری متفاوت اجتناب‌ناپذیر است.»