بریده‌هایی از کتاب از سیاحت در یک حماسه

اگر چشم داری به دیگر سرای به‌نزد نبی و وصی گیر جای گرت زین بد آید گناه منست چنین است و این دین و راه منست برین زادم و هم برین بگذرم چنان دان که خاک پی حیدرم

به گفتار پیغمبرت راه جوی دل از تیرگی‌ها بدین آب شوی چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی خداوند امر و خداوند نهی که من شارستانم علیم در است درست این سخن گفت پیغمبرست

اگرچه روابط خانوادگی فردوسی کاملاً روشن نیست، اما در باب مذهبِ او اطلاعات قطعی‌تری داریم. (۲۹) ایرانیانِ معاصر عمدتاً ترجیح می‌دهند که فردوسی فردی بی‌دین یا لااقل در نهان زردشتی باشد. اما چنان که پیداست، او شیعۀ پرشوری بود. ابیاتی که از پایبندی او به تشیع حکایت دارد بر دو قسم است، ابیاتی که تصریحاً، و ابیاتی که تلویحاً به شیعی بودنِ او اشاره دارد.

او می‌توانست در کتابی که قصد داشت آن را به ممدوحی سنّی‌مذهب عرضه کند از باورهای مذهبی خود سخنی به میان نیاورد، اما اینچنین نکرد. اگر او شیعۀ معتقدی نبود، قطعاً دست بدین کار نمی‌زد.

بهار در مقاله‌ای بی‌بدیل، که در سال ۱۳۱۲ ش منتشر شد، به میلِ مفرط فردوسی به باده‌نوشی، با ظرافت و احترام، اشاره می‌کند.

هویت نژادی ایرانی نه بر مذهب بل بر انبوهی از اساطیر غیرمذهبی استوار بود.

در مجموع، بر خلاف دیگر مللِ خاورمیانه که با گرویدن به اسلام هویت نژادی‌شان سرانجام در عربیت ادغام شد، ایرانیان زبان و هویت ملی خود را حفظ کردند، زیرا چیزی غیر از وابستگی مذهبی صرف آن‌ها را به‌عنوان ملتی مشخص تعریف می‌کرد. هویت نژادی ایرانیان در انبوهی از داستان‌های ملی ریشه داشت که اکنون در حماسۀ ملی ایران، شاهنامه، محفوظ است

تعریف محمّدعلی فروغی از ایرانی کیست آکنده از حکمت است. فروغی (۱۳۲۰-۱۲۵۵ ش)، محقق برجستۀ تاریخ و فرهنگ ایران، که مدتی هم رئیس‌الوزرای ایران بود، چنین نوشت: «به عبارت اُخری، هر جماعتی که کاوه و رستم و گیو و بیژن و ایرج و منوچهر و کیخسرو و کیقباد و امثال آنان را از خود می‌دانستند ایرانی محسوب بودند و این جهت جامعه رشتۀ اتصال و مایۀ اتحاد قومیت و ملیت ایشان بوده است».

این باورِ بسیاری از محققان که فردوسی شاهنامه را به‌خاطر حس ملی‌گرایانه علیه فتح ایران به‌دست اعراب سرود نادرست است، زیرا فردوسی سه قرن بعد از فتوحاتِ مسلمانان می‌زیست. ایران مدت‌ها بود که از تأثیراتِ ویرانگر این یورش کمر راست کرده بود و بخش اعظمِ قدرت و عظمت خود را در ظلّ حکومت طاهریان (۲۵۷-۲۱۱ ق)، صفّاریان (۵۴۳-۲۵۲ ق)، و سامانیان (۳۹۵-۲۰۳ ق) بازیافته بود.

دربارۀ فتح ایران به‌دست اعراب هیچ گونۀ ادبی از داستان‌های سنّتی، نظماً و نثراً، وجود ندارد. اگر فتح ایران به‌دست مسلمانان به‌لحاظ فرهنگی مصیبت‌بار بود، چنان که برخی مدعی‌اند، می‌باید ردی از خود در فرهنگ عامیانه بر جای می‌گذاشت، زیرا ملت مغلوبی که از حملۀ قومِ غالب در رنج است دست‌کم رنجش خود را در فرهنگ عامیانه‌اش بروز می‌دهد.

این ادعا که زبان فارسی قبل از آنکه فردوسی در کالبدِ آن جان تازه‌ای بدمد مرده یا در شُرفِ مرگ بود بی‌اساس است، و نمی‌توان فردوسی را به‌حقّ «پدر زبان فارسی» نامید.

از آنجا که به نظم درآوردن شاهنامه در دوران حکومت خاندانی ایرانی آغاز شد و در همان دوران به اتمام رسید نمی‌توان آن را «پاسخی ملی‌گرایانه» در واکنش به تصاحب کشور به‌دست بیگانگان دانست. وقتی که فردوسی تدوین اول شاهنامه را به پایان برد هیچ بیگانه‌ای بر سر قدرت نبود.

این عقیده که محمود از فردوسی متنفر بود، زیرا او از عواطفِ پرشور ایرانی موجود در شاهنامه رنجیده بود، خیالِ باطل است.

دلیل رنگ نامتعارف این دیو این است که او بُعد شیطانی زال است. به‌تعبیر روانکاوانه، برای رستم، دیو سپید «زالِ بد» است، او معادلِ نمادین پدر سپیدمویی است که پسر در نبردی ادیپ‌گونه، قبل از آنکه مدعی استقلالش شود، باید با او درگیر شود. او بُعدِ تاریک پدرِ سلطه‌جو است و، پسر، اگر قرار است مرد شود، باید بر او چیره گردد.

اگر کشتن دیو سپید به‌دست رستم نماد پدرکشی است، پس فرایندی که بدان می‌انجامد می‌باید عمیقاً در پرده باشد. دنیای کاملاً مردسالارانۀ ادبیات حماسی کلاسیک فارسی اجازۀ پدرکشی آشکار را نمی‌دهد. بنابراین، نبردِ نیابتی رستم علیه بُعد شیطانی پدر نه‌تنها پوشیده است، بل از چشم‌انداز مرسوم حماسه حذف شده و به دنیای رؤیایی و صحنه‌پردازی منتقل شده است، از همین روست که رستم در اکثر خوان‌ها عملاً در حالِ خوابگردی توصیف شده است.

این حقیقت که اموال و زنان در جنگ‌های باستانی جزو غنایم جنگی بودند اصلاً حاجت به سند و مدرک ندارد. فاتحان اموال و زنان گروه مغلوب را تصاحب می‌کردند. بنابراین تا حدی که داستانِ اکوانِ دیو به از دست رفتن اموال افراسیاب می‌پردازد و داستانِ بیژن و منیژه از دست رفتن زنان را نقل می‌کند، توالی این داستان‌ها در شاهنامه حکایت از سرنوشت زودآیند آن دارد.