کتاب دین و عقلانیت

کتاب دین و عقلانیت (بررسی سطوح تشکیکی نظام باورهای دینی) نوشته‌ی قدرت‌الله قربانی اثری پژوهشی در حوزه‌ی فلسفه‌ی دین است که به بررسی نسبت میان دین و عقلانیت می‌پردازد. این کتاب با رویکردی تحلیلی و انتقادی، تلاش کرده است تا مفاهیم بنیادین دین، عقل، عقلانیت و معرفت دینی را از منظرهای مختلف مورد واکاوی قرار دهد و ضمن مرور دیدگاه‌های متنوع، به ارائه‌ی نظریات تازه‌ای در این زمینه بپردازد. ساختار کتاب در شش فصل تنظیم شده و هر فصل به یکی از ابعاد یا سطوح عقلانیت در نظام باورهای دینی اختصاص یافته است. نشر اندیشه احسان آن را منتشر کرده است. نسخه‌ی الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب دین و عقلانیت

کتاب دین و عقلانیت نوشته‌ی قدرت‌الله قربانی اثری است که به بررسی رابطه‌ی دین و عقلانیت در بستر فلسفه‌ی دین می‌پردازد. نویسنده با نگاهی تحلیلی، ابتدا مفاهیم کلیدی مانند دین، عقل، عقلانیت، ایمان و معرفت دینی را از منظرهای مختلف معناشناسی و مفهوم‌شناسی می‌کند و سپس به سراغ نظریه‌های مهم توجیه باورهای دینی می‌رود. در ادامه، با نقد رویکردهای ایمان‌گرایی و عقل‌گرایی حداکثری، رویکرد عقل‌گرایی اعتدالی و انتقادی را به‌عنوان راهی میانه و قابل دفاع معرفی می‌کند. ساختار کتاب به گونه‌ای است که از مباحث مقدماتی آغاز و به تدریج به تحلیل‌های عمیق‌تر درباره‌ی ساختار عقلانیت در نظام باورهای دینی و معیارهای سنجش آن می‌رسد. در فصل‌های پایانی، سطوح مختلف دین‌داری و مراتب آن از منظر جامعه‌شناختی و قرآنی بررسی شده و تفاوت میان دین‌داری مقلدانه و محققانه مورد توجه قرار گرفته است. این کتاب با تکیه‌بر پژوهش‌های فلسفی و تحلیل‌های انتقادی، تصویری چندلایه از مناسبات عقل و دین ارائه داده است.

خلاصه کتاب دین و عقلانیت

کتاب دین و عقلانیت با هدف بررسی دقیق مناسبات میان دین و عقلانیت، در شش فصل تنظیم شده است. فصل نخست به کلیات و معناشناسی مفاهیم دین، عقل، عقلانیت، ایمان و معرفت دینی اختصاص دارد و تلاش شده است تا تعاریف متنوع و رویکردهای مختلف نسبت به این مفاهیم روشن شود. در این بخش، نویسنده بر اهمیت رویکرد فلسفی و معرفت‌شناختی در تعریف دین و نقش محوری باورهای عقلانی تأکید کرده است. در فصل دوم، نظریه‌های مهم توجیه نظام باورهای دینی مانند ایمان‌گرایی، عقل‌گرایی، مبناگرایی، انسجام‌گرایی، اعتمادگرایی و معرفت‌شناسی اصلاح‌شده مطرح و نقد شده‌اند. این فصل به بررسی نقاط قوت و ضعف هر رویکرد می‌پردازد و نشان می‌دهد که هیچ‌یک به‌تنهایی پاسخ‌گوی همه‌ی ابعاد عقلانیت دینی نیستند. فصل سوم به اوصاف عقل‌گرایی اعتدالی و انتقادی در نظام باورهای دینی اختصاص یافته است. نویسنده با نقد رویکردهای افراطی، ویژگی‌های عقل‌گرایی اعتدالی را برمی‌شمارد و نشان می‌دهد که این رویکرد می‌تواند شناخت عقلانی بهتری از باورهای دینی فراهم کند. در فصل چهارم، ساختار تشکیکی عقلانیت نظام باورهای دینی بررسی شده است. باورهای دینی به سه سطح بنیادی، میانی و حاشیه‌ای تقسیم شده‌اند و ویژگی‌های عقلانیت هر سطح با توجه به جایگاه معرفتی آن تحلیل شده است. فصل پنجم به معیارهای ارزیابی عقلانیت نظام باورهای دینی می‌پردازد و حدود ۱۴ معیار عمدتاً برون‌دینی برای سنجش عقلانیت باورهای دینی معرفی شده است. این معیارها امکان مقایسه‌ی تطبیقی سنت‌های دینی را فراهم می‌کنند. در فصل ششم، سطوح عقلانی دین‌داری از منظر جامعه‌شناختی و قرآنی بررسی شده و تفاوت میان دین‌داری مقلدانه و محققانه توضیح داده شده است. در پایان، جمع‌بندی و نتیجه‌گیری کلی از مباحث ارائه شده است.

چرا باید کتاب دین و عقلانیت را بخوانیم؟

این کتاب با رویکردی تحلیلی و انتقادی، به یکی از مهم‌ترین مسائل فلسفه‌ی دین یعنی نسبت میان عقل و دین می‌پردازد و تلاش کرده است تا از تکرار دیدگاه‌های رایج پرهیز کند و افق‌های تازه‌ای را در این حوزه بگشاید. ویژگی شاخص آن، پرداختن به ساختار لایه‌لایه‌ی باورهای دینی و ارائه‌ی معیارهای متنوع برای سنجش عقلانیت این باورهاست. همچنین، با بررسی سطوح مختلف دین‌داری و تمایز میان دین‌داری مقلدانه و محققانه، امکان بازاندیشی در شیوه‌ی مواجهه با دین را فراهم آورده است. خواننده با مطالعه‌ی این اثر، با طیف گسترده‌ای از نظریات و رویکردهای فلسفی درباره‌ی عقلانیت دینی آشنا می‌شود و می‌تواند نگاه انتقادی و تحلیلی خود را نسبت به باورهای دینی تقویت کند.

خواندن این کتاب را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

خواندن این کتاب به علاقه‌مندان فلسفه‌ی دین، دانشجویان و پژوهشگران حوزه‌ی الهیات، کسانی که دغدغه‌ی نسبت عقل و دین را دارند و افرادی که به دنبال فهم عمیق‌تر از ساختار و معیارهای عقلانیت در باورهای دینی هستند، پیشنهاد می‌شود.

بخشی از کتاب دین و عقلانیت

«دین از اصطلاحات و مفاهیم اساسی است که ارائهٔ تعریف روشن و موردوفاق اکثریت از آن تقریباً ممتنع است. علت این دشواری، ارائهٔ تعریف نسبتاً جامع‌ومانع از دین، تصورات مختلف و بعضاً متقابل مردم از آن، و تنوع ادیان مختلفی است که امکان نسبت‌دادن تعریف موردنظر به همه یا اکثر آنها وجود ندارد. به عبارت دیگر، تنوع ادیان خداباور و خداناباور، توحیدی و شرک‌آمیز، الهی و بشری، تحریف‌شده و تحریف‌نشده، بت‌پرستی و... امکان ارائهٔ تعریف نسبتاً جامع از آن را منتفی ساخته است. همچنین تفاوت تأکیدگذاری مردم درباب بخش یا بُعد اعتقادات یا اخلاقیات یا تجربیات دینی یا مناسک و احکام عبادی نیز کار ارائهٔ تعریف دین را با مشکلات خاصّ خود مواجه ساخته است؛ یعنی بسته به اینکه کدام بُعد از دین برای ما اهمیت بیشتری داشته باشد، می‌توان تعریفی خاص و متفاوت از دیگران از آن ارائه داد. همچنین نوع نگاه و رویکرد ما به دین در ارائهٔ تعریف از آن سهم مهمی دارد؛ رویکردهای فلسفی، فقهی، کلامی، روان‌شناسانه، جامعه‌شناسانه و پدیدارشناسانه، لزوماً تعاریف متفاوتی از دین ارائه می‌دهند که ایجاد وفاق میان آنها چندان آسان نیست. برای مثال، در رویکرد جامعه‌شناسانه عمدتاً بر کارکرد اجتماعی دین، در رویکرد روان‌شناسانه بر منشأ و کارکرد روانی آن، در رویکرد فلسفی بر انسجام و هماهنگی اجزای دین، در رویکرد عرفانی بر تجربهٔ امر متعالی و خدا، و در رویکرد اسطوره‌ای بر مجموع آداب و سمبل‌های دینی تأکید و تمرکز می‌شود. درواقع تنوع این رویکردها نشان می‌دهد که در تعریف دین، عامل اصلیِ تعیین‌کنندهٔ معنای آن، نوع دغدغهٔ دینی است که مردم دارند.»