کتاب شکوه خرد در شاهنامه فردوسی

کتاب شکوه خرد در شاهنامه فردوسی نوشتهٔ محمود رضایی دشت ارژنه است. انتشارات علمی و فرهنگی این کتاب را منتشر کرده است. پرسش پژوهش حاضر این است که آیا رفتار پهلوانان شاهنامهٔ فردوسی از جمله ایرانی و غیرایرانی، مبتنی بر خردورزی است یا خیر و اگر هست، آیا این خِرَد ویژهٔ پهلوانان ایرانی است یا حتی رستم نیز گاه از مسیر خِرَد دور می‌شود؟ اگر فقط یلان ایرانی خردمند باشند و دشمنانشان سراسر نادان، نبردهای شاهنامه چندان پرمعنا و باشکوه نیست. از سوی دیگر، اگر همهٔ پهلوانان ایرانی همواره درست و منطقی رفتار می‌کردند، رنگ اسطوره‌ای خود را از دست می‌دادند. نگارنده تلاش کرده با تحلیل رفتار تک‌تک پهلوانان شاهنامه پاسخی درخور برای این پرسش‌ها بیابد و جلوهٔ خِرَد در شاهنامه را بیش از پیش نمایان کند. نسخهٔ الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب شکوه خرد در شاهنامه فردوسی اثر محمود رضایی دشت ارژنه

کتاب «شکوه خرد در شاهنامهٔ فردوسی» (سنجش تحلیلی کنش شخصیت‌ها در سنجهٔ خرد‬‌‫) که در سال ۱۳۹۲ منتشر شده، یک اثر پژوهشی است. پرسش اصلی این پژوهش این است که آیا رفتار پهلوانان شاهنامۀ فردوسی (چه ایرانی و چه غیرایرانی) بر بنیاد خرد استوار است یا نه و اگر چنین است، آیا این خردورزی فقط در پهلوانان ایرانی نمود دارد یا حتی قهرمان بزرگی همچون رستم گاه از مسیر خرد فاصله می‌گیرند؟ اگر صرفاً یلان ایرانی خردمند باشند و دشمنانشان همگی نادان، نبردهای شاهنامه از ژرفا و شکوه چندانی برخوردار نخواهد بود و از سوی دیگر، اگر پهلوانان ایرانی همواره منطقی و درست‌رفتار باشند، از ساحت واقع‌گرایی فاصله گرفته و به شخصیت‌هایی کاملاً اسطوره‌ای تبدیل می‌شوند و این امر از واقع‌نمایی شاهنامه می‌کاهد. پاسخ چیست؟ «محمود رضایی دشت ارژنه» در این پژوهش کوشیده است با تحلیل دقیق رفتار یکایک پهلوانان شاهنامه، پاسخی شایسته برای این پرسش‌ها بیابد و از این رهگذر، نمود و جایگاه خرد را در ساختار روایی و شخصیت‌پردازی شاهنامه آشکارتر سازد.

کتاب حاضر در سه بخش تدوین شده است. در بخش نخست، رفتار پهلوانان ایرانی از منظر خرد مورد بررسی قرار گرفته و کنش‌های هر یک از آنان به‌طور جداگانه سنجیده شده است تا خردمندانه یا نابخردانه‌بودن اعمالشان مشخص شود. بخش دوم به تحلیل رفتار پهلوانان انیرانی اختصاص دارد و تلاش شده تا کنش‌های آنان نیز از دیدگاه خردورزی نقد و ارزیابی شود. در بخش سوم، نویسنده به بررسی کردار دیوان، حیوانات و پرندگان در شاهنامه پرداخته و در پی آن است که نشان دهد آیا رفتار این موجودات نیز همچون پهلوانان ایرانی و انیرانی بر پایهٔ خرد صورت گرفته است یا نه. متن مورد استفاده در این پژوهش «نامۀ باستان» به‌تصحیح «میر جلال‌الدین کزازی» بوده است و تمامی ارجاعات کتاب به همین نسخه بازمی‌گردد.

می‌دانیم که شاهنامهٔ فردوسی گران‌بهاترین سند هویت ملی ایرانیان است؛ اثری بی‌همتا که هیچ کتاب دیگری در پهنهٔ ایران‌زمین نتوانسته تا این اندازه ملت ایران را با پیشینهٔ فرهنگی، تمدنی و تاریخی خویش آشنا سازد. فردوسی، این خردمند فرزانه در برابر حملهٔ اعراب ایستادگی کرد و با سرودن شاهنامه نه‌تنها زبان پارسی را از فراموشی نجات داد، بلکه جان و روح تمدن و هویت ایرانی را در تاروپود اثر خود دمید. فردوسی شاهنامه را با ستایش خرد آغاز کرده است. بسیاری از پژوهشگران از جمله «محمدعلی اسلامی ندوشن»، «صفی‌نیا»، «رنجبر» و «آیدنلو» شاهنامهٔ فردوسی را اثری می‌دانند که بنیان آن بر خرد نهاده شده است. فردوسی در جای‌جای اثرش از خرد به‌عنوان برترین گوهر انسانی یاد کرده و آن را راهنمای رفتار درست دانسته است. از نظر آماری خرد در شاهنامه جایگاهی ممتاز دارد؛ از میان ۱۱۵ شخصیت، ۱۰۴ نفر خردمند و تنها ۱۱ نفر نابخرد معرفی شده‌اند.

خلاصه کتاب شکوه خرد در شاهنامه فردوسی

«محمود رضایی دشت ارژنه» در این پژوهش با نگاهی تحلیلی به رفتار پهلوانان شاهنامه نشان داده است که هم پهلوانان ایرانی و هم انیرانی، بسته به موقعیت، گاه با خرد و تدبیر عمل کرده‌اند و گاه نیز تصمیم‌هایی نابخردانه گرفته‌اند. با وجود دلبستگی فردوسی به ایران، او در روایت خود جانب‌داری نکرده و چهره‌ای واقع‌گرایانه از قهرمانان ایرانی و دشمنانشان ترسیم کرده است. این بی‌طرفی در بررسی کنش‌های پهلوانان، چه ایرانی و چه انیرانی از سوی نویسنده نیز رعایت شده است. در کنار این، بخش دیگری از پژوهش به رفتار دیوها، حیوانات و پرندگان در شاهنامه اختصاص یافته و نشان داده است که حتی این موجودات نیز همچون انسان‌ها بر پایهٔ خرد و منطق عمل می‌کنند؛ ازاین‌رو می‌توان گفت خردورزی نه‌تنها در رفتار شخصیت‌های انسانی، بلکه در سراسر شاهنامه از بنیان‌های اساسی و جاری در متن به شمار می‌رود.

چرا باید کتاب شکوه خرد در شاهنامه فردوسی را بخوانیم؟

این کتاب نگاهی تازه و دقیق به یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم شاهنامه، یعنی خرد دارد؛ مفهومی که نه‌تنها شالودۀ روایت‌ها و تصمیم‌گیری‌های پهلوانان است بلکه روح حاکم بر این اثر سترگ به شمار می‌رود. نویسنده در این اثر با رویکردی تحلیلی و منصفانه نشان می‌دهد که چگونه خردورزی (و گاه فقدان آن) مسیر زندگی پهلوانان ایرانی و انیرانی را شکل می‌دهد. کتاب حاضر فرصتی کم‌نظیر برای درک ژرف‌تر جهان‌بینی فردوسی، واقع‌گرایی او و اخلاق‌محوری در شاهنامه فراهم کرده است.

کتاب شکوه خرد در شاهنامه فردوسی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب پژوهشی را به افرادی که به‌دنبال شناختی فراتر از داستان‌های حماسی و نبردهای پهلوانانه هستند و می‌خواهند ریشه‌های فکری و فلسفی شاهنامه را بشناسند، پیشنهاد می‌کنیم. این اثر برای دانشجویان و پژوهشگران ادبیات فارسی، شاهنامه‌پژوهان، علاقه‌مندان به حماسه و اسطوره، معلمان، دبیران و دانش‌آموختگان علوم انسانی سودمند است.

درباره محمود رضایی دشت ارژنه

«محمود رضایی دشت ارژنه» زادهٔ سال ۱۳۵۵ و دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه شیراز بوده است.

خلاصه فصل‌های کتاب شکوه خرد در شاهنامه فردوسی

فصل نخست: ایرانیان

«محمود رضایی دشت ارژنه» در این بخش تلاش کرده است با بررسی رفتار پهلوانان ایرانی از آغاز تا پایان شاهنامه، نشان دهد که ایرانیان تا چه اندازه با خردمندی وارد میدان نبرد شده‌اند و در چه مواردی تصمیم‌های نادرست و نابخردانه گرفته‌اند. با وجود دلبستگی عمیق فردوسی به ایران و هم‌دلی‌اش با سرگذشت هر پهلوان ایرانی، هیچ‌گاه جانب‌دارانه رفتار نکرده و تلاش نکرده است چهره‌ای بی‌عیب از ایرانیان ترسیم کند؛ بنابراین پهلوانان ایرانی در شاهنامه گاهی در اوج خردمندی به پیروزی می‌رسند و گاهی نیز با تصمیم‌های شتاب‌زده و ناپخته، شکست و اندوه را برای سرزمین خود به ارمغان می‌آورند. نویسنده در این پژوهش کوشیده است قضاوتی بی‌طرفانه داشته باشد و وطن‌دوستی را از سنجش خردمندانه و منصفانه جدا نگه دارد تا بتواند نگاهی واقعی‌تر به کنش‌های پهلوانان ایرانی داشته باشد؛ هم در نقاط قوت و هم در کاستی‌ها.

فصل دوم: انیرانیان

نویسنده در این فصل رفتار پهلوانان انیرانی را بررسی کرده است تا روشن شود که آیا عملکرد آن‌ها کاملاً دور از خرد بوده یا آن‌ها نیز در مواردی خردمندانه عمل کرده‌اند. او پس از تحلیل دقیق کنش‌های این گروه از پهلوانان در شاهنامه به این نتیجه رسیده است که انیرانیان نیز همچون ایرانیان، گاه با درایت و اندیشه دست به عمل زده‌اند و گاه نیز رفتارهایی نابخردانه داشته‌اند. برخلاف تصوری که ممکن است از دشمن‌بودن آن‌ها شکل بگیرد، فردوسی کوشیده است تصویر یک‌دست و سطحی از آن‌ها ارائه نکند؛ در واقع برخی از پهلوانان انیرانی در میدان‌های نبرد، همان‌گونه که پهلوانان ایرانی عمل کرده‌اند، گاه با خرد به پیروزی دست یافته‌اند و گاه با تصمیم‌هایی نابخردانه شکست خورده‌اند. این تقارن رفتاری نشان‌دهندۀ نگاه متوازن فردوسی به دو سوی نبرد است.

فصل سوم: دیوها، حیوانات و پرندگان

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد شاهنامه این است که با ستایش خرد آغاز می‌شود. فردوسی هم لقب «حکیم» داشته و هم به‌باور برخی پژوهشگران، به اندیشه‌های خردگرایانۀ معتزلی گرایش داشته است. به همین دلیل، خرد در شاهنامه نه یک مضمون فرعی بلکه محور اصلی روایت‌ها است. آنچه درخور شگفتی است، این است که در این اثر بزرگ نه‌تنها پهلوانان ایرانی و انیرانی بلکه حتی دیوها، حیوانات و پرندگان نیز گاه رفتاری خردمندانه دارند و بر اساس منطق و استدلالْ وظایف خود را انجام می‌دهند؛ از همین‌رو می‌توان گفت که خردورزی یکی از بنیان‌های اساسی شاهنامه است؛ بنیانی که نه‌تنها عملکرد قهرمانان انسانی بلکه حتی کنش موجودات فراانسانی را شکل داده است.

بخشی از کتاب شکوه خرد در شاهنامه فردوسی

«زایش رستم

وقتی رودابه نه ماه بارداری را پشت سر می‌گذارد و زمان زایش رستم فرامی‌رسد، از درد ضجه می‌زند و نعره برمی‌کشد و ناگاه از شدت درد، از هوش می‌رود. زال درمی‌ماند که چه باید کرد. در این حین، ناگاه سیمرغ را فرا یاد می‌آورد و در دم، او را فرامی‌خواند. سیمرغ بشکیب و با وقار زال را آرام می‌کند و تنها راه زاده شدن رستم را کفتن پهلوگاه رودابه می‌داند. از این رو، چنان‌که میرجلال‌الدین کزازی اشاره کرده است، صدها سال پیش از آنکه سزار به این شیوه زاییده شود و «سزارین» بر زبان مردم بچرخد، رستم با رهنمونی سیمرغ، از پهلوگاه مادر زاده شد و جا دارد به جای سزارین، از واژه‌های «رستم‌زاد، رستم‌زایی یا رستمانه» استفاده کنیم (۱:۴۴۷).

نکتۀ قابل توجه دیگر اینکه سیمرغ به شیوه‌ای که امروز بیمار را پیش از عمل جراحی بیهوش می‌کنند، از زال می‌خواهد که با نوشاندن شراب به رودابه، ابتدا او را بیهوش کنند تا سپس بتوانند بدون احساس درد، پهلوی رودابه را بشکافند. نکتۀ تأمل‌برانگیز دیگر در بخردی سیمرغ، مراقبت‌های بعد از عمل جراحی است. او به زال سفارش می‌کند که پس از کفتن پهلوگاه سودابه و زایش رستم، کفته‌جای را بدوزند و سپس با آمیختن گیاهان دارویی و شیر و مشک و کوبیدن آن‌ها، آن معجون را سه‌روز در سایه خشک کنند و بعد بر روی زخم رودابه گذارند تا خوب شود:

نیاید به گیتی ز راه زهش

به فرمان دادار نیکی‌دهش

بیاور یکی خنجر آبگون

یکی مرد بینادل پرفسون

نخستین به می ماه را مست کن

ز دل بیم و اندیشه را پشت کن»