کتاب نظریه سیستم ها

کتاب نظریه سیستم ها با عنوان اصلی La Systemique نوشتهٔ دانیل دوران و ترجمهٔ محمد یمنی دوزی سرخابی است. انتشارات علمی و فرهنگی این کتاب را منتشر کرده است. چاپ دوم کتاب حاضر که هم‌زمان با چاپ ششم نسخهٔ فرانسوی آن منتشر شده، در زمانی صورت می‌گیرد که اهمیت و ضرورت رویکرد سیستمی در مواجهه با چالش‌های گوناگون بشری بیش از پیش نمایان شده است. به‌ویژه، پدیده‌های اجتماعی به طور فزاینده‌ای از بینش‌های نظری و عملی این رویکرد بهره می‌برند. نسخهٔ الکترونیکی این کتاب را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب نظریه سیستم ها

از زمان ظهور تفکر سیستمی، محققان مطالعات گسترده‌ای در زمینه سیستم‌های اجتماعی انجام داده‌اند. در این میان، مفهوم «پیچیدگی» که از مفاهیم اصلی این رویکرد مانند تعامل، ارتباط با محیط، کلیت سازمان‌دهی و پیچیدگی است، بیش از سایرین توجه دانشمندان علوم طبیعی و انسانی را به خود جلب کرده است. به طوری که «لوتان کوی» در کتاب «آموزش و پرورش: فرهنگ‌ها و جوامع» به ظهور علم پیچیدگی اشاره می‌کند، «ادگار مورن» پیچیدگی را ناشی از عدم امکان ساده‌سازی می‌داند و «لوموین» پیچیدگی را مجموعه‌ای از عوامل ناهمگن می‌داند که به طور جدایی‌ناپذیری با یکدیگر مرتبط هستند.

در نتیجه، مفهوم پیچیدگی در سال‌های اخیر به یکی از ارکان اصلی تحلیل سیستم‌ها تبدیل شده است، اگرچه رویکرد سیستمی هنوز راه زیادی برای درک کامل آن در پیش دارد. ناپایداری‌ها و عدم قطعیت‌های موجود در سیستم‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز با این مفهوم مرتبط هستند. به‌عنوان مثال، عدم قطعیت‌های سیاسی همچنان وجود دارند و این نگرانی وجود دارد که نظم نوین جهانی به نوعی بی‌نظمی دائمی منجر شود. عدم قطعیت‌های زیست‌محیطی، با مشکلاتی مانند آلودگی کره زمین و ابهام در وضعیت زندگی انسان‌ها و ارتباطشان با محیط زیست، به دغدغه‌ای جهانی تبدیل شده است. عدم قطعیت‌های اقتصادی نیز با گسترش الگوی مصرف‌گرایی در کشورهای مختلف، مشکلاتی مانند فقر، بیماری‌های مهلک و نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی را به همراه داشته است. علاوه بر این، تلاش برای تحمیل فرهنگ مصرف‌گرایی بر سایر فرهنگ‌ها، موانع جدی بر سر راه رشد و شکوفایی آنها ایجاد کرده است. در چنین شرایطی، چگونه می‌توان آینده‌ای مطمئن برای کره زمین ترسیم کرد؟ چالش اصلی رویکرد سیستمی، درک دقیق‌تر پیچیدگی پدیده‌ها و موقعیت‌ها به صورت همزمان و ناهمزمان است، به گونه‌ای که با تحلیل و شناخت سیستم‌های اجتماعی و طبیعی، زمینه را برای عملکرد بهینهٔ آن‌ها فراهم کند. این عملکرد باید با حفظ و ارتقای فرهنگ‌های موجود سازگار باشد.

چرا باید کتاب نظریه سیستم ها را بخوانیم؟

این کتاب با هدف آموزش نگرش سیستمی به مخاطب تدوین شده است، به طوری که هم مفاهیم و اصطلاحات کلیدی این رویکرد را ارائه می‌دهد و هم کاربرد آن را در تحلیل پدیده‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و صنعتی نشان می‌دهد؛ با این حال، باید توجه داشت که این اثر تنها مقدمه‌ای بر نگرش سیستمی است و برای کسب دانش عمیق‌تر، مراجعه به منابع تکمیلی ضروری است، ضمن آنکه هیچ روش علمی‌ای کامل نیست و این کتاب نیز از بررسی نقادانهٔ نقاط ضعف این رویکرد غافل مانده است. کتاب حاضر می‌تواند در شناساندن مفاهیم نگرش سیستمی کمک‌کننده باشد و اطلاعات خواننده را دراین‌باره غنی‌تر سازد. 

خواندن کتاب نظریه سیستم ها را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

نگرش سیستمی، بیشتر فن بهتر اداره‌کردن سیستم‌هاست و از همین جنبه هم هست که استفاده از آن سودمند است. کتاب حاضر برای کسانی که به مطالعه و یادگیری نظری این حوزه علاقه‌مندند، مناسب است.

فهرست کتاب نظریه سیستم ها

بخش اول: رویکرد سیستمی

نویسنده در این بخش از چیستی و تاریخچهٔ سیستم و نظریهٔ سیستم‌ها سخن گفته است، به محیط نگرش سیستمی اشاره کرده و ابزار مورد نیاز برای نگرش سیستمی را برشمرده است.

بخش دوم: رده‌های مهم سیستم‌ها

این بخش در سه فصل نگاشته شده و انواع سیستم‌ها از جمله سیستم‌های فیزیکی، سیستم‌های زنده و سیستم‌های اجتماعی را شرح داده است.

بخشی از کتاب نظریه سیستم ها

«مک لئان، فیزیولوژیست، مشکل خودکنترلی انسان را با این بیان توضیح می‌دهد که (انسان در موقعیت دشواری قرار دارد؛ زیراکه طبیعت، او را از سه مغز برخوردار کرده است. سه مغزی که با داشتن تفاوت‌های ساختاری بزرگ باید در ارتباط باهم باشند و مجموعاً عمل کنند). ازسوی‌دیگر، روان‌کاوی به تدریج و عملاً انواع رفتار انسانی را مشخص کرده است که بیانگر تعارضات دائم بین سه عامل سازندۀ شخصیت است؛ یعنی نهاد و من و من برتر که فروید آن‌ها را توضیح داده است. این سه عامل دقیقاً با سه سطح مک لئان و تحقیقات انجام‌شده در نوروبیولوژی مطابقت دارد.

کارکرد سیستم عصبی مرکزی نمونۀ تصورناپذیری از فرایند سازگارسازی است که دائماً شاهد آن هستیم. این فرایند، خودسازمان‌دهی است. فون فورستر امریکایی و هانری اتلان فرانسوی نشان داده‌اند که سروصدای ناشی از محیط در سیستم باز که از حشو ساختاری کافی برخوردار است، می‌تواند بازسازمان‌دهی یا بازساخت‌بندی سیستم فوق را سبب شود. این همان نظریۀ (سروصدای سازمان‌ده) است. در کنار این مطالعات، اخیراً تئورسین بزرگ ایلیا پریگوژین۱۰۰ نشان داده است که این پدیدۀ خودسازمان‌دهی می‌تواند در بعضی موقعیت‌های ویژه، در ماده (برای مثال در بعضی مخلوط‌های شیمیایی) نیز وجود داشته باشد.

ولی مطمئناً مغز انسانی بهترین معرف این استعداد خودسازمان‌دهی است. سیستم ذکرشده با ده‌میلیارد نرون و ۱۰۱۴ روابط بین نرونی که بنابه تحقیقات انجام‌شده به نظر می‌رسد در زمان کودکی و برحسب تجارب انجام‌یافتۀ کودک شکل می‌یابند، سیستمی پُربعد را به وجود می‌آورد. این قابلیت خودسازمان‌دهی مغز کودک بعداً در مرحلۀ رشد، امکانات بی‌نهایتی را برای او فراهم می‌آورد و راه‌های بزرگ فرهنگ و شناخت را در مقابلش می‌گشاید و او را به بالاترین مرحلۀ سیستم‌ها یعنی به مرحلۀ خودانجام‌رسانی می‌رساند.»