کتاب سرچشمه تصوف در ایران

کتاب سرچشمه تصوف در ایران نوشتهٔ سعید نفیسی است. نشر ارس این کتاب تاریخی را منتشر کرده است.

درباره کتاب سرچشمه تصوف در ایران

کتاب سرچشمه تصوف در ایران با دیباچه‌ای به قلم سعید نفیسی آغاز شده است؛ دیباچه‌ای که در سال ۱۳۴۳ نوشته شده است. نویسنده توضیح داده که کتاب حاضر یک قسمت از یادداشت‌هایی است که برای تدریس تاریخ تصوف در دورهٔ دکتری ادبیات در دانشگاه تهران تهیه کرده است؛ همچنین این کتاب حاوی برخی تقریراتی است که دانشجویان سعید نفیسی از او شنیده و یادداشت و تندنویسی کرده و به یادگار به او سپرده‌اند. قسمتی از آغاز این مطالب پیش از این به‌عنوان «تأثیر تعلیمات بودایی در فرهنگ ایران» و «تصوف ایران از نظر فلسفی» در مجلهٔ «فرهنگ نو» (شماره‌های ۳ و ۴ و ۵ و ۷) چاپ شده و در این کتاب برخی از آن مطالب تکمیل شده است. عنوان بخش‌های کتاب حاضر عبارت است از «تأثیر تعلیمات بودایی در فرهنگ پیش از اسلام ایران»، «بوداییان در بامیان»، «نفوذ افکار مانویان در تصوف»، «مشایخ»، «تصوف مغرب» و «تکمله».

خواندن کتاب سرچشمه تصوف در ایران را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران مطالعه درمورد تصوف در ایران پیشنهاد می‌کنیم.

درباره سعید نفیسی

سعید نفیسی در ۱۸ خرداد ۱۲۷۴ شمسی در تهران متولد شد. او فرزند «میرزا علی‌اکبر ناظم‌الاطبا» (معروف به «ناظم‌الاطبا کرمانی») و از نوادگان «حکیم نفیس بن عوض کرمانی» (طبیب نامدار ایران در قرن نهم هجری) و برادر «علی‌اصغر نفیسی» ملقب به «مؤدب‌الدوله» بود؛ «حبیب نفیسی» نیز برادرزادهٔ او است. سعید نفیسی تحصیلات ابتدایی را در مدرسهٔ «شرف»، یکی از نخستین مدارس جدید که پدرش تأسیس کرده بود، گذراند و تحصیلات متوسطه را در مدرسهٔ «علمیه»، تنها مدرسه‌ای که دورهٔ متوسطه داشت گذراند. ۱۵ساله بود که برادر بزرگترش، او را برای ادامهٔ تحصیل به اروپا برد. سعید نفیسی تحصیلات خود را در شهر نوشاتل در سوئیس و در دانشگاه پاریس به پایان رساند و در سال ۱۲۹۷ به ایران بازگشت. ابتدا در دبیرستان‌های تهران به تدریس زبان فرانسه پرداخت. در سال ۱۲۹۷ به گروه نویسندگان مجلهٔ دانشکده پیوست و در یک سال فعالیت این مجله با ملک‌الشعرا بهار همکاری کرد. در سال ۱۳۰۸ خورشیدی به خدمت وزارت فرهنگ در آمد و علاوه‌بر تدریس زبان فرانسه در دبیرستان‌ها، به کار آموزش در مدارس علوم سیاسی، دارالفنون، مدرسهٔ عالی تجارت و مدرسهٔ صنعتی پرداخت. در سال‌های بعد به تدریس در دانشکده‌های حقوق و ادبیات پرداخت و به عضویت فرهنگستان ایران در آمد. او از بنیان‌گذاران مکتب نثر دانشگاهی است. از جمله ویژگی‌های این نثر، پیراستگی عبارات در لفظ و معنا بوده است؛ به‌طوری‌که نویسنده باید بکوشد اندیشهٔ خود را چنان ساده بیان کند که عبارات او از هر گونه پیچیدگی دور بماند و به‌جای زیورهای بیهودهٔ لفظی، از استحکام دستوری بهره گیرد. سعید نفیسی در ۲۳ آبان ۱۳۴۵ و در تهران درگذشت. 

بخشی از کتاب سرچشمه تصوف در ایران

«جنبش‌های دینی و اجتماعی که از آغاز تاریخ پی‌درپی در ایران روی داده همه ناشی از خشمی بوده که ایرانیان در قرن‌های متوالی نسبت به امتیازات طبقاتی و نژادی داشته‌اند و یکی از آن‌ها نهضت صوفیه است. جنبش مانویان در اوایل قرن سوم میلادی نیز از همین‌جا بوده است. پیش از ساسانیان دین زردشتی به آن‌گونه که پادشاهان ساسانی آن را منتشر کرده‌اند، دین عمومی ایرانیان نبوده و ساسانیان که بازماندگان موبدان آتشکدهٔ آناهیته در استخر بوده‌اند در انتشار دین خانوادگی خود تعصب بسیار به کار برده و در ضمن در امتیازات طبقاتی نیز بسیار تعصب می‌ورزیده‌اند. همین برتری‌ها که عدهٔ نزدیک‌به‌اتفاق مردم ایران از آن محروم بوده‌اند، از آغاز مردم را خشمگین کرده است و در پی وسیله‌ای می‌گشته‌اند که این ناکامی و تبعیض را جبران کنند.

هنگامی که مانی در ۲۲۴ میلادی دین خود را اعلان کرد بیش از شانزده سال از آغاز پادشاهی ساسانیان نگذشته بود و همین نکته می‌رساند که مردم ایران از آغاز در پی چاره‌جویی بوده‌اند.

مانی خود گفته است در دهی به نام «مردینو» در ناحیه «نهر کوثا» در سرزمین بابل در ۲۱۵ میلادی به جهان آمده و در سیزده‌سالگی در ۲۲۸ نخستین بار به او وحی شده و بار دیگر در ۲۵ سالگی در ۲۴۰ وحی دیگر به او رسیده که وحی نخستین را تایید کرده و وی مأمور شده است رسالت خود را به جهانیان اعلان کند و دین حق را رواج بدهد.

پیش از این وضع آشفتهٔ عقاید و افکار را در بین‌النهرین در دورهٔ ساسانیان نشان دادم و این که مانی از سرزمین بابل، یعنی از همان دیار، برخاسته پیداست که وضع آن ناحیه چگونه بوده و چسان مردمی که از پراکندگی و اختلاف عقاید نگران بوده‌اند انتظار کسی را داشته‌اند که اوضاع را دگرگون کند.

به این‌گونه در سال ۲۴۰ روز تاج‌گذاری شاپور اول، مانی دین خود را اعلان کرده است. این واقعه تقریباً صد سال پس از مرقیون و ۷۰ سال پس از ابن‌دیصان روی داده است.

می‌توان گفت مانی جانشین این دو گروه از اصحاب عرفان بوده و خود را مبعوث بر ایشان می‌دانسته است. پیروان مرقیون و ابن‌دیصان مدعی بودند که شناسایی کامل و معرفت حقیقی از طبیعت و مقصود از آفرینش دارند. ناحیهٔ بابل سرزمینی بود که از این‌گونه اصلاحات مذهبی به خود بسیار دیده بود؛ زیرا که مردم آن از نژادهای گوناگون بودند و اختلاف عقاید بسیار داشتند که شمه‌ای از آن را پیش از این بیان کرده‌ام و از جمله به تعلیمات بازیلید Basilide از متفکران مصری در قرن دوم میلای و والنتینوس که او هم از مردم مصر بوده و در ۱۶۱ میلادی در گذشته گرویده بودند. نیز چنان‌که گفته شد صابئین اکثریت ساکنان سواحل سفلای رود فرات را تشکیل می‌دادند.

پیش از این فرق مختلفی را که در بین‌النهرین در این دوره بوده‌اند نام برده‌ام و گذشته از آن‌ها، فرق دیگری بودند که ترسایان دربارهٔ ایشان بسیار سخن رانده‌اند؛ مانند قابیلیان Carnites و نیکولاییان Nicolaites و سطیان Séthiens که هیپولیت Hippolyte از نویسندگان نصرانی قرن سوم ایشان را پیرو حکمت باطل و اباطیل دانسته و گفته است به‌واسطهٔ توالی شب و روز، تاریکی و روشنایی را خدا می‌دانسته‌اند و در ضمن به اخترشناسی و سحر و جادو معتقد بوده‌اند. از این‌جا پیداست که ثنویت و دوگانه‌پرستی که در دین زردشت مظهر آن اور مزد و اهریمن هستند، در میان بسیاری از این طرق مذهبی بین‌النهرین رواج داشته و دین مانی نیز دنبالهٔ کار ایشان را گرفته است.»