کتاب نگاره های عرفانی

کتاب نگاره های عرفانی نوشتهٔ مینا صدری است. انتشارات علمی و فرهنگی این کتاب پژوهشی را منتشر کرده است. اثر حاضر که در دستهٔ عرفان و هنر قرار گرفته، در باب هنر اسلامی، عرفان، شعر و نقاشی‌های ایرانی است. این کتاب مفاهیم معنوی و تجربیات عرفانی را بررسی کرده است. کتاب حاضر نگارگری را از منظر عرفانی مورد بحث قرار داده است. نسخهٔ الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

 درباره کتاب نگاره های عرفانی اثر مینا صدری

کتاب «نگاره‌های عرفانی» (مطالعهٔ تطبیقی معانی عرفانی و نگارگری) که در سال ۱۳۹۲ منتشر شده، نگارگری را از منظر عرفانی مورد بحث قرار داده است. نویسنده معتقد است که نگارگری همچون ادبیات از تفکر و بینشی عمیق برمی‌آید و همان‌گونه که شاعران در بیان خود به معانی عرفانی تمسک می‌جویند، نگارگران با ادراک هنرمندانه و حضوری عارفانه عناصر تصویری را به خدمت آن معانی می‌آورند. «مینا صدری»، نویسندهٔ این کتاب پژوهشی برای یافتن ارتباط درونی نگارگری با معانی عرفانی و جست‌وجوی ابداعات نگارگران بر اساس منازل و مقامات، آثار هنری آن‌ها را تحلیل و تفسیر کرده است. این کتاب نگارگری را از منظر عرفانی مورد بحث قرار داده است. این کتاب با پیشگفتاری به قلم «محمدعلی رجبی» (مکتب نگارگری کمال‌الدین بهزاد) آغاز شده است. او باور دارد که روش تحقیق در هنرهای اسلامی می‌تواند به نیاز معنوی انسان امروزی پاسخ دهد. عنوان فصل‌های این پژوهش عبارت است از «هنر و عرفان»، «مضامین عرفانی در آثار نگارگری» و «مصادیق معانی عرفانی (مقامات) در آثار نگارگری». یک مجموعه تصویر رنگی از نگارگری‌ها در پایان کتاب قرار گرفته است.

نگارگری اسلامی ایران را از هنرهایی دانسته‌اند که از عمق تفکر عرفانی و حکمت اسلامی برخاسته و در تاروپود خود مفاهیم عرفانی عمیقی را نهفته دارد. این هنر با استفاده از عناصر تصویری همچون رنگ، شکل و ترکیب‌بندی، معانی روحانی و مقامات عرفانی را به تصویر می‌کشد. نگارگران ایرانی همچون شاعران در کوشیده‌اند از طریق تصاویر خود مسیری به‌سوی حقیقت و کمال عرفانی بیابند. در آثار نگارگری، هر تصویر می‌تواند نمایانگر یک منزل از سلوک عرفانی باشد و هنرمندان با به‌کارگیری تمهیدات خاص، این مفاهیم را به نمایش می‌گذارند. علاوه‌براین ارتباط نگارگری با شعر نقش مهمی دارد؛ زیرا نگارگران مضامین آثار خود را از اشعار عرفانی استخراج می‌کنند. در این پژوهش آثار نگارگری بر اساس مقامات عرفانی طبقه‌بندی شده و این مقامات شامل مراحل مختلف سلوک، از طلب و فقر تا عشق و توحید است. این پژوهش رابطهٔ هنر نگارگری با معانی عرفانی و چگونگی بیان این مفاهیم در آثار هنری را بررسی کرده است.

خلاصه کتاب نگاره های عرفانی

هنر و عرفان در تفکر اسلامی به‌عنوان دو ابزار مهم برای رسیدن به حقیقت و کمال معنوی با یکدیگر در ارتباط هستند. هنر اسلامی از جمله نگارگری، تجلی عرفان است و در این مسیر هنرمندان با تطهیر نفس و سیر در مراتب سلوک، حقیقت الهی را در آثار خود به نمایش می‌گذارند. در آثار هنری اسلامی هیچ نشانی از هنرمند وجود ندارد و آنچه دیده می‌شود نور و حقیقت الهی است که از طریق شهود قلبی تجربه می‌شود. مضامین عرفانی در آثار نگارگری بیشتر از اشعار شاعران عارف الهام گرفته شده و مراحل مختلف سلوک عرفانی را نمایش می‌دهند. این مقامات در آثار هنری به‌وسیلهٔ رنگ‌ها و ترکیب‌بندی‌های خاصی که با مفاهیم عرفانی در ارتباط هستند، به تصویر کشیده می‌شود. نگارگران با کمک این ابزارها تلاش کرده‌اند تا سیر تحول سالک در مسیر سلوک و مراحل مختلف عشق و وصال را به‌طور زیبا و معنوی نشان دهند. آثار نگارگری و شعر به‌عنوان ابزارهایی برای بیان تجربیات عرفانی و مقامات روحانی به کار می‌روند و بیننده را به دنیای معنوی عرفا و تجلیات الهی هدایت می‌کنند.

چرا باید کتاب نگاره های عرفانی را بخوانیم؟

این کتاب پژوهشی ارتباط عمیق هنر و عرفان اسلامی را بررسی کرده و نشان داده است که هنر نه‌تنها یک ابزار زیبایی‌شناسی، بلکه وسیله‌ای معنوی برای رسیدن به کمال روحانی و معرفت الهی است.

کتاب نگاره های عرفانی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب را به دوستداران مطالعه در باب ادبیات عرفانی و فلسفی، هنر اسلامی، عرفان، شعر، نقاشی‌های ایرانی و در واقع به علاقه‌مندان به مطالعهٔ تطبیقیِ معانی عرفانی و نگارگری پیشنهاد می‌کنیم.

درباره مینا صدری

«مینا صدری» متولد سال ۱۳۴۸، هنرمند رشتهٔ نگارگری و مجسمه‌‌سازی و استادیار دانشگاه بوده است. او دارای مدارک کارشناسی نقاشی از دانشگاه تهران، کارشناس‌ارشد رشتهٔ پژوهش هنر (دانشگاه تهران) و دارای دکتری رشتهٔ پژوهش هنر از دانشگاه شاهد است. از آثار مکتوب او می‌توان به کتاب‌های «نگاره‌های عرفانی»، «آسیب‌شناسی آموزش هنرهای سنتی در دوران معاصر» و «نگاره‌های پندآموز» اشاره کرد.

خلاصه فصل‌های کتاب نگاره های عرفانی

فصل اول: «هنر و عرفان»:

هدف اصلی سیر انسان موحد در تفکر اسلامی از ظواهر به باطن است. هنر و عرفان اسلامی به‌عنوان دو عرصهٔ اصلی معرفت نمایان‌گر همین حقیقت و به‌طور عمیق با یکدیگر مرتبط هستند. هنر اسلامی در این دیدگاه تجلی عرفان است و هر دو به‌عنوان ابزاری برای بیان حقیقت به شمار می‌آیند. هنر در معنای وسیع خود برای هنرمند مسلمان، فرایند تزکیهٔ نفس و رسیدن به مقام کمال است که پس از تطهیر نفس در هنرهای خاص او ظاهر می‌شود. در گذشته تفاوت میان هنرهای عام و خاص وجود نداشت و هنر خاص، تجلی هنر عام بود. هنرمندان و عارفان با سیر در عوالم مختلف و تطهیر نفس، حقایق را در آثار خود نمایان می‌سازند. هنر اسلامی در این راستا به‌عنوان تجلی حقایق عرفانی و شهود قلبی است که در کلام، تصویر و موسیقی قابل مشاهده است. در آثار هنری اسلامی هیچ نشانی از فردِ هنرمند وجود ندارد؛ آنچه نمایش داده می‌شود نور و حقیقت الهی است. حقیقت در عرفان اسلامی به‌طور مستقیم از طریق شهود قلبی تجربه می‌شود. دل انسان به‌عنوان خانهٔ خداوند، به‌عنوان ظرفی برای پذیرش این حقیقت و مشاهدات غیبی به شمار می‌آید. سالک با مشاهدهٔ حقیقت و طی مراتب سلوک به حقایق دنیوی و معنوی دست می‌یابد؛ هنرمند نیز همچون عارف، با کشف و شهود در آثارش جلوه‌های زیبای حق را به نمایش می‌گذارد. هنر در این مسیر نه‌تنها تجلی ظواهر بلکه تجلی باطن و وحدت عالم است. هنر اسلامی بیانگر حکمت الهی و حقیقت معنوی است. بیان در این هنر همان موهبت الهی است که در قرآن کریم به انسان آموخته شده و هنرمند با استفاده از آن عالم را به‌طور معنوی به نمایش می‌گذارد. شعر و هنر در فرهنگ اسلامی رابطه‌ای عمیق با کلام الهی دارند؛ به‌طوری‌که شاعران عارف مسلمان با استفاده از این زبان معنوی، معانی متعالی را بیان می‌کنند. هنر نگارگری اسلامی که در کنار هنرهای دیگر اسلامی همچون شعر، خطاطی و معماری به کمال رسیده، تأثیرات معنوی و عرفانی را در خود جای داده است. هنرمندان نگارگر با استفاده از قواعد و اصول هنرهای دیگر، آثار خود را آفریده و بر زیبایی و حکمت عالم تأکید کرده‌اند. در نهایت، هنر اسلامی همواره در پی بیان حقیقت و زیبایی‌های الهی است و هر اثر هنری در این جریان به‌عنوان آینه‌ای از معانی روحانی و عرفانی ظاهر می‌شود.

فصل دوم: «مضامین عرفانی در آثار نگارگری»:

مضامین عرفانی که در آثار نگارگران به تصویر کشیده می‌شود، بیشتر از اشعار شاعران عارف الهام گرفته است. این مضامین معمولاً به بیان مراحل و منازل سلوک عرفانی می‌پردازد که در قرآن، احوال عارفان و حکایات دینی شرح داده شده است. سالک در این سفر معنوی با کشف حقایق قرآنی و تجربه‌های عارفانه، در نهایت به مقام‌های بالاتر از معرفت و حقیقت می‌رسد. شاعران نیز این تجربیات را در قالب اشعار بیان می‌کنند و کلامشان به‌عنوان ابزاری برای معرفی این مقامات مورد استفاده قرار می‌گیرد. در هنر نگارگری به‌دلیل محدودیت‌های تصویری، این مقامات و منازل عرفانی ممکن است به‌سختی قابل نمایش باشد. نگارگران تلاش کرده‌اند برخی از این مقامات را از طریق تصاویر نشان دهند، اما این تصاویر (بیشتر به‌وسیلهٔ ارتباط با شعر و مفاهیم عرفانی) سعی دارند حال و مقام‌های عرفانی را به نمایش بگذارند. تصویر و کلام همواره در تعامل با یکدیگر قرار دارند و نگارگران در آثار خود با کمک رنگ‌ها و ترکیب‌بندی‌های خاص، سیر و تحول سالک را از منزل به منزل دیگر تصویر می‌کنند. سالک در سیروسلوک عرفانی ابتدا با تهذیب نفس و توبه آغاز می‌کند و به‌تدریج به مقامات بالاتر دست می‌یابد. هر مقام و منزل مرحله‌ای است که باید با دقت و تأمل کامل طی شود تا سالک به مقام‌های بالاتر برسد. در این مسیر شاعرانی همچون حافظ، مولانا و عطار و نگارگرانی مانند کمال‌الدین بهزاد، این مراحل را به تصویر کشیده‌اند. آثار نگارگران همواره در تلاش بوده تا مفاهیم اخلاقی و عرفانی را به‌طور زیبا و ساده به نمایش بگذارد. به‌طور کلی نگارگری اسلامی در کنار شعر و حکایات عرفانی، یکی از بهترین ابزارها برای نمایش مراحل و مقامات سلوک عرفانی است و بیننده با کمک آن به دنیای معنوی و کشف‌های درونی عرفا وارد می‌شود.

فصل سوم: «مصادیق معانی عرفانی (مقامات) در آثار نگارگری»:

در بسیاری از اشعار عرفانی مضامین مربوط به مقامات سلوک مورد توجه قرار گرفته است. این مقامات در اشعار شاعران بزرگی همچون نظامی، عطار، جامی، دهلوی و دیگران به تصویر کشیده شده است. اشعاری مانند مثنوی‌های مولانا و غزل‌های حافظ به این مقامات و مراحل سلوک پرداخته‌اند. این اشعار بیان‌کنندهٔ حال و مقام عارفان در مسیر سلوک روحانی هستند. در این فصل، مقامات و منازل عرفانی بر اساس منابع ادبی و عرفانی تشریح و بررسی شده است. آثار نگارگری نیز به‌طور عمده با مقامات سلوک در وادی طلب و عشق مرتبط هستند. در وادی طلب، احوال سالک بر اساس منابع عرفانی بررسی شده و با انتخاب آثار نگارگری مناسب، این مقامات تجزیه‌وتحلیل شده است. وادی عشق به چهار مرتبه تقسیم می‌شود که در هر یک، سالک درجات مختلفی از عشق و ذکر معشوق را تجربه می‌کند. این مراحل از میل و ارادت شروع می‌شود و به مرتبه‌ای می‌رسد که ذکر یا معشوق بر دل سالک مستولی می‌شود. عشق و محبت در عرفان به‌عنوان وسیله‌ای برای رسیدن به خداوند مطرح شده‌اند. سالک باید از خود بگذرد و با عشق به خداوند متصل شود. در این فرایند، ذکر معشوق نقش اساسی و هر مرتبه از ذکر، تأثیرات معنوی خاص خود را دارد. در نگاره‌های عرفانی مانند آثار منسوب به «لیلی و مجنون»، این مفاهیم به زیبایی ترسیم می‌شود. در این نگاره‌ها رنگ‌ها و طراحی‌ها به‌گونه‌ای انتخاب شده‌اند که به فضایی روحانی و معنوی اشاره دارند. در نگاره‌های دیگر مانند تصاویری که مراحل وصال و عشق را نشان می‌دهد، با رنگ‌های شاد و متحرک، زندگی و نشاط معنوی در مراتب بالای عشق و وصل نمایش داده می‌شود. این نگاره‌ها به‌خوبی تحولی در طبیعت و روح سالک را ترسیم می‌کنند؛ جایی که در آن عشق به معشوق به تجلی واقعی می‌رسد و کمال و اتحاد در مقام وصال به دست می‌آید.

بخشی از کتاب نگاره های عرفانی

«صخره‌های خاکستری سُست‌عنصری که در این اثر کار شده‌اند، گرچه با رنگ دلهره‌آور شده‌اند، تمثیل از راه صعبی است که اسکندر در پیش دارد. درخت‌های خشکیده سیاه در لابه‌لای صخره‌ها نشان از مرگ حتمی در این راه می‌دهد که جز با دعای زاهد طی نخواهد شد. نگارگر با نوع پرداخت‌های موازی و رو به پایین صخره‌ها، به فروریزی قریب‌الوقوع کوه‌ها تأکید می‌کند و، از سوی دیگر، خزان درخت پیری که با رنگ‌های قرمز و زرد برگ‌ها نشان داده شده است، همگی حکایت از فروریزی دز می‌کند. همچنین برگ‌های درختِ بسیار نامنظم و پریشان طراحی‌شده گویی که در معرض باد تندی قرار گرفته‌اند و در نتیجه، هم به حرکت چرخشی ترکیب نگاره شدت بیشتری بخشیده و هم حالت خوف و هراس دلهره‌آوری به اثر داده است، و وقوع حادثه‌ای را هشدار می‌دهد. نکته دیگر این‌که در این تصویر هم، مثل بسیاری از تصاویر عارفانه، ملاقات بر سر چشمه‌ای است که درخت بقا بر سر چشمه روییده و کهن و تنومند نیز شده است. این درخت با چرخش خود تکیه‌گاهی برای زاهد به وجود آورده و برگ‌هایش همچون سایه‌بانی طبیعی و زیبا، بر سر زاهد گسترده شده است که خود تأکید بر مقام تمکین زاهد دارد.»