کتاب یک فیلم، یک جهان؛ درخت زندگی

کتاب یک فیلم، یک جهان؛ درخت زندگی مجموعه‌مقالاتی گردآوری‌شده توسط بابک کریمی است و انتشارات خوب آن را منتشر کرده است. این اثر یکی از کتاب‌های مجموعه یک فیلم، یک جهان انتشارات خوب است. جمعی از نویسندگان در این کتاب فیلم درخت زندگی اثر ماندگار ترنس مالیک را بررسی می‌‌کنند و آن را به وسعت یک جهان می‌بینند.

درباره کتاب یک فیلم، یک جهان؛ درخت زندگی

مجموعه «یک فیلم، یک جهان» مشتمل بر تک‌نگاری‌هایی است دربارهٔ فیلم‌های نامی و اثرگذار تاریخ سینما. در انتخاب این کتاب‌ها، نه فیلم‌هایی خاص و سلیقه‌ای مشخص بلکه اهمیت فیلم و کتاب مد نظر در اولویت است و از میان چندین‌وچند مجموعهٔ کتاب انگلیسی و فرانسوی، آثاری برگزیده می‌شوند که تا حد ممکن با تاریخ کتاب‌های سینمایی ایران نسبتی داشته باشند و جای خالی آن‌ها حس شود؛ البته در مواردی نیز که کتاب دلخواه موجود نیست، کتابی مختص این مجموعه تدوین می‌شود.

هر کتابی از مجموعهٔ «یک فیلم، یک جهان» درصدد است «فیلم» مورد مطالعه‌اش را به وسعت یک «جهان» ببیند.

درخت زندگی فیلمی است آمریکایی با ژانر درام و تجربی. کارگردان و نویسنده این فیلم ترنس مالیک و بازیگران اصلی آن برد پیت، شان پن، جسیکا چستین هستند. فیلم معنی و تاریخچه زندگی را از دید مردی میان‌سال با مرور خاطرات کودکی او در دهه ۱۹۵۰ در تگزاس بازسازی می‌کند و آن را با جلوه‌های تصویری به منشأ خلقت پیوند می‌دهد. این فیلم برندهٔ نخل طلای کن سال ۲۰۱۱ است.

فیلم با جمله‌ای از کتاب ایوب نبی شروع می‌شود: «آنگاه که زمین را بنیان نهادم، کجا بودی… آنگاه که ستارگان صبح باهم سرود خواندند و پسران خدا همگی فریاد شادی سردادند.»

چه در پس درخت زندگی ترنس مالیک نهفته که چنین موجب شگفتی می‌شود و چنین در حافظهٔ سینمایی‌مان به نقطهٔ ارجاع دائمی بدل می‌گردد؟ چگونه هربار که به تماشایش می‌نشینیم گوشه‌ای از راز نهفته‌اش را عیان می‌کند و سفری دیگرگون به ارمغان می‌آورد؟ چطور از تفاسیر پیش‌پاافتاده بر حذرمان می‌دارد و به مداقهٔ ژرف می‌خواندمان؟ سؤالاتی از این دست از همان سال اکران درخت زندگی مطرح‌اند و به تبع آن‌ها، نکته‌های بسیاری کماکان ناگفته مانده‌اند. ورای ارزش‌گذاری‌ها و تقلیل‌های مرسوم می‌توان از زوایای مختلف و با رویکردهای متعدد به تأمل بر این فیلم مالیک مشغول شد، به سیالیت تصاویرش چشم دوخت و از جوهر جست‌وجوگرش آموخت.

کتابی که پیش روی شماست دو بخش را شامل می‌شود. بخش اول، «درخت زندگی و زندگی‌هایش»، متشکل است از سه جستار و مقاله که یکسره به فیلم مد نظر می‌پردازند و به سبک‌وسیاق خودشان می‌کوشند دری جدید به روی کشف ما از فیلم بگشایند. بخش دوم، «ترنس مالیک و شگفتی‌هایش» را می‌توان پیش‌درآمدی بر سینمای مالیک دانست که مخاطب دوستدار درخت زندگی، یا حتی مخاطب کنجکاو به کندوکاو بیشتر دربارهٔ این فیلم و سینمای ترنس مالیک را با وجوه متعددی از مجموعهٔ آثار او آشنا می‌کند.

خواندن کتاب یک فیلم، یک جهان؛ درخت زندگی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

علاقه‌مندان به سینما و نقدهای سینمایی مخاطبان این کتاب و این مجموعه‌اند.

بخشی از کتاب یک فیلم، یک جهان؛ درخت زندگی

«ویلیام کارلوس ویلیامز دربارهٔ کار هنرمند می‌نویسد: «غایتْ گرته‌برداری از طبیعت نیست و هرگز نبوده؛ غایتْ تقلید از طبیعت است، که خلاقیتِ زاینده کار زایندهٔ تخیل را شامل می‌شود.» برای ویلیامز، کارِ منظورْ منتج می‌شود به «چیزی نو، بی‌شباهت به هیچ چیز دیگر طبیعت، چیزی پیش‌رفته و سوا از آن».

هر چیزِ طبیعت بر طبق قوانینی ورای ادراک ما خلق شده. به همین دلیل، «چیز» های «نو» یی که آن‌ها را ارزنده‌ترین‌ها به شمار می‌آوریم خودشان را توضیح نمی‌دهند؛ اگر هم بدهند، بیش‌تر از توضیح فضا یا زمان یا تکه‌ای سنگ یا درختی دربارهٔ خود نیست. شعر ویلیامز، تصنیف‌های باخ و فیلم‌هایی مثل ۲۰۰۱: ادیسهٔ فضایی، شوآ و درخت زندگی ترنس مالیک نه قوت قلب مجددمان می‌دهند، نه تسلامان. کاری که با ما می‌کنند بیش‌تر این است که نزدیک‌ترمان می‌کنند به تکان‌دهندگی ماهوی آن پرسش پاسخ‌ناپذیری که در ذنِ کره‌ای موضوع تأمل است: این چیست؟

فکر می‌کنم برای مالیک تقلید از طبیعت به حدی تشدیدیافته و تطهیریافته است که بدل به کنشی عبادی می‌شود. عادت ما شده آثار هنری‌ای را که خوشمان آمده «شخصی» و آثار هنری‌ای را که علاقه‌ای به آن‌ها پیدا نکرده‌ایم «غیرشخصی» توصیف کنیم، اما حق مطلب ادا نمی‌شود. مَنی فاربر یک‌بار درخصوص فرایند نقاشی‌کردنش به من گفت: «سعی‌ام این است حتی‌الامکان خودم را بیرون بکشم، شاید شی‌ء هیبتی روحانی پیدا کند.» به عبارت دیگر، درگیری هنرمند متعهد با مادهٔ کار چنان ریشه‌ای دوانده که او فقط می‌تواند از چیزهای شخصی آغاز کند و بعد به سطحی دیگر برسد، به چیزی مرموزانه غیرشخصی و نام‌ناپذیر. در همهٔ فیلم‌های مالیک، و مؤثرتر از همه‌جا در درخت زندگی محصول ۲۰۱۱، هر چیزی مجال گفتن دارد: باد... روشن‌کردن شمع... شهابی که به زمین می‌کوبد... دست‌ها و پاهای جنبندهٔ یک نوزاد... چمن آب‌نخوردهٔ پیشخانه... بدن پسرکی مغروق... مواجههٔ پدری با خود... سرآغاز حیات و پایان زمان. هر تصویر از سِر مهیب هستی‌اش می‌گوید، و نور می‌تاباند و طنین می‌اندازد در همسازی با پرسش این چیست؟»