کتاب تفکر نقادانه درباره مسائل اخلاقی

کتاب تفکر نقادانه درباره مسائل اخلاقی نوشتهٔ ریچارد پل و لیندا الدر و ترجمهٔ مهدی خسروانی است و نشر نو آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب تفکر نقادانه درباره مسائل اخلاقی

«قضاوت نکن.» این ظاهراً یکی از پرطرفدارترین جمله‌ها در زبان فارسی است. اگر دربارهٔ شخصی یا کاری داوری کنید، به احتمال زیاد با هشدارِ «قضاوت نکن» روبه‌رو می‌شوید. به‌زبان‌آوردن این جمله به‌خودی‌خود ایرادی ندارد، زیرا بسیاری از موقعیت‌های اخلاقی واقعاً آنچنان پیچیده‌اند که داوریِ سنجیده دربارهٔ آنها کار ساده‌ای نیست. بنابراین، اگر منظور از جملهٔ «قضاوت نکن» این باشد که «به‌سادگی قضاوت نکن» یا «شتاب‌زده قضاوت نکن»، باید گفت نه تنها کاذب نیست، بلکه حقیقتِ مهمی در آن نهفته است: این حقیقت که در بسیاری از موقعیت‌ها، برای داوری سنجیده دربارهٔ یک شخص یا یک کار به اطلاعات فراوان و تحلیل جدی نیازمندیم و، در برخی موقعیت‌ها، داوری اخلاقی تقریباً غیرممکن است.

البته، اگر دقت کنیم، حتی در میان افرادی که دیگران را به پرهیز از قضاوت دعوت می‌کنند، کمتر کسی است که خودش واقعاً از قضاوت‌کردن پرهیز کند. 

به نظر می‌رسد پرهیز از داوریِ اخلاقی، اگر هم مطلوب باشد، عملاً بسیار دشوار و کمیاب است. بنابراین، تنها گزینهٔ واقع‌بینانه‌ای که برایمان باقی می‌ماند این است که دست‌کم در داوری اخلاقی به خودمان سخت بگیریم و سعی کنیم دیدگاه‌ها و قضاوت‌های اخلاقی‌مان، به جای آنکه تحت تأثیر شعارها و مُدهای اجتماعی و موعظه‌های اخلاقی و جَوهای گهگاهی باشد، بر سنجشگرانه‌اندیشی (تفکر نقادانه) استوار باشد.

کتاب تفکر نقادانه دربارهٔ مسائل اخلاقی به خواننده کمک می‌کند تا اخلاق‌شناسی نقادانه یا «اندیشیدن نقادانه دربارهٔ مسائل اخلاقی» را آغاز کند. شالودهٔ اصلی این کتاب همان شالوده‌ای است که دیگر کتاب‌های «مجموعهٔ راهنمای اندیشه‌ورزان» بر آن استوار شده‌اند: یعنی مفهوم‌ها و ابزارهای سنجشگرانه‌اندیشی از دیدگاه ریچارد پل.

از آنجا که تفکر فلسفی و تفکر نقادانه بسیار به هم نزدیک‌اند، می‌توان گفت کتاب تفکر نقادانه دربارهٔ مسائل اخلاقی در واقع نوعی درآمد به فلسفهٔ اخلاق یا اخلاق‌شناسی نیز محسوب می‌شود؛ البته این کتاب به سراغ طرح و نقد نظریه‌های فلسفهٔ اخلاق نمی‌رود، اما کار دیگری انجام می‌دهد که اهمیتش کمتر از طرح و نقد نظریه‌ها نیست: معرفی بینش‌ها و ابزارهایی مفید برای اندیشیدن دربارهٔ مسائل اخلاقی و همچنین معرفی مانع‌های اصلیِ اندیشیدن دربارهٔ آنها. آشنایی با این بینش‌ها و ابزارها خصوصاً برای کسانی که قبلاً مطالعه و تأمل جدی در فلسفهٔ اخلاق نداشته‌اند گام مهمی به شمار می‌آید.

خواندن کتاب تفکر نقادانه درباره مسائل اخلاقی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به کسانی که به مباحث فلسفهٔ اخلاق علاقه دارند پیشنهاد می‌کنیم. کسانی که می‌خواهند قضاوت‌هایشان دربارهٔ دیگران درست و اصولی باشد حتما این کتاب را بخوانند.

بخشی از کتاب تفکر نقادانه درباره مسائل اخلاقی

«برخی پرسش‌های اخلاقی ساده‌اند و برخی پیچیده. پرسش‌های اخلاقی ساده خود به دو نوع تقسیم می‌شوند: پرسش‌هایی که از جنس تعریف‌اند (به عبارت دیگر، «تعریف‌گونه» اند) و پرسش‌هایی که با به‌کارگیری یک (یا چند) اصل اخلاقی در مورد مجموعهٔ مشخصی از واقعیت‌ها می‌توان به آنها پاسخ گفت. اما پرسش‌های اخلاقی پیچیده چنین نیستند. برای پاسخ‌دادن به آنها باید از چند منظر درباره‌شان استدلال کرد و به داوری اخلاقی سنجیده رسید. پرسش‌های اخلاقی زمانی پیچیده می‌شوند که شیوه‌های متعددی برای نگریستن به اطلاعات مربوط به آنها وجود داشته باشد. بنابراین، پرسش‌های پیچیده در برابر بحث و گفت‌وگوی سنجیده گشوده‌اند. البته، درست همان طور که استدلال اخلاق‌شناسانه را باید در مورد پرسش‌های پیچیده به کار بگیریم، دربارهٔ پرسش‌های ساده نیز باید به استدلال اخلاق‌شناسانه مبادرت کنیم.

پرسش‌های اخلاقی ساده چنان‌اند که پاسخشان در خودشان هست. این مثال‌ها را در نظر بگیرید:

- آیا واردکردن رنج غیرلازم به موجود بی‌گناه ظالمانه است؟ (تعریف‌گونه)

- آیا محروم‌کردن دیگری از حقوق انسانی بنیادینش عادلانه است؟ (تعریف‌گونه)

- اگر دلیل خاصی برای دروغ‌گویی وجود نداشته باشد، آیا دروغ‌گویی اخلاقاً نادرست است؟ (تعریف‌گونه)

- آیا شکنجهٔ جانوران برای سرگرمی اخلاقاً نادرست است؟ (نمونهٔ روشن)

- آیا شکنجهٔ افراد برای اعتراف‌گیری اخلاقاً نادرست است؟ (نمونهٔ روشن)

- آیا اخلاقاً درست است که از شخصی دیگر برای تأمین منافع خودخواهانه‌مان استفاده کنیم؟ (نمونهٔ روشن).

پرسش‌های اخلاقی پیچیده پرسش‌هایی‌اند که، برای تعقل و استدلال دربارهٔ آنها با به‌کارگیری اصول اخلاقی، بیش از یک شیوه وجود دارد. برای پاسخ‌دادن به پرسش‌های پیچیده باید از چند منظر به آنها نگریست و درباره‌شان استدلال کرد. چند مثال:

- آیا استفادهٔ آزمایشگاهی از جانوران می‌تواند مجاز باشد؟ در چه شرایطی؟

- آیا کشتن جانوران برای تغذیهٔ انسان‌ها اخلاقاً درست است؟

- با توجه به خطرناک‌بودن برخی از ویروس‌هایی که دانشمندان در جریان آزمایش‌های ویروسی تولید می‌کنند، تا چه اندازه باید به آنها اجازه داد که به آزمایش روی ویروس‌های جدید اقدام کنند؟

- در چه شرایطی باید انسان‌ها را به صورت مصنوعی زنده نگه داشت؟

- دانشمندان تا چه اندازه در برابر جامعه مسئولیت اخلاقی دارند؟

- آیا استفادهٔ دشمنان ما از روش‌های غیراخلاقی استفادهٔ ما از چنین روش‌هایی را اخلاقاً توجیه می‌کند؟

- آیا ما اخلاقاً موظفیم در سرنوشت سیاسی جامعه و جهان مشارکت کنیم؟

- آیا مجازات اعدام می‌تواند اخلاقاً موجه باشد؟ در چه شرایطی؟»