کتاب تکوین و تکامل

کتاب تکوین و تکامل؛ بهار نثر فارسی از عصر سامانی تا دوره سلجوقی نوشته و پژوهش قهرمان شیری است و انتشارات ورا آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب تکوین و تکامل

تاریخ ادبیات فارسی، تاریخ نظم و نثری دلنشین، عمیق و اثرگذار است که شرایط بلوغ فرهنگی و اجتماعی فارسی زبان را در مقاطع مختلف تاریخی فراهم کرده و شهرت ظرفیت‌های زبان فارسی را در جهان نشر داده است.

اگر بخواهیم در یک جمله بگوییم، زبان فارسی و نثر و نظم جاری در این زبان مهم‌ترین فرصت نمایش استعداد درخشان هنری ایرانیان است.

قدیمی‌ترین نوشته‌های برجای مانده از فارسی دری، متعلق به دورهٔ حکومت‌های مستقل ایرانی است. بی‌گمان پیش‌تر از آن نیز نوشته‌هایی در کار بوده است، اما نگه‌دارندگانِ دل‌سوزی نداشته است که قدر آن‌ها را بدانند و از آن‌ها مراقبت کنند. آن‌ها یا سربازان و فرماندهان بیگانه بوده‌اند و یا کسانی بوده‌اند که به بیگانگان خدمت می‌کرده‌اند؛ و در هر دو حالت، خوی بیگانگی داشته‌اند. آن‌چه فرهنگ یک ملت را حفظ می‌کند، خوی یگانگی و حس هم‌پیوندی است که نامش ناسیونالیسم است. با شکل‌گیری حکومت صفاریان و سامانیان در منطقهٔ خراسان و سیستان، و رخ‌داد حوادثی چون برخورد یعقوب لیث صفاری با عربی‌سرایی محمد بن وصیف سجستانی، و آوردن تفسیر طبری از عراق عرب و مددگیری از علما و نویسندگان برای ترجمه و تأیید آن به وسیلهٔ منصور بن نوح سامانی، فارسی دری دو حامی جدی برای خود می‌یابد و استفاده از آن برای نوشتن شعر و نثر با تشویق و تأیید بسیار همراه می‌شود و به این وسیله نخستین شیوه‌های نوشتن، یعنی سبک خراسانی در شعر و سبک مرسل در نثر فارسی، پدید می‌آید. نثر مرسل، طبیعی‌ترین سبک نگارش در تاریخ نثر فارسی است که گفتار و گویش روزمرهٔ مردم را به طور مستقیم به متون نوشتاری تبدیل می‌کند. هنگامی که یک زبان مرحلهٔ تبدیل از گفتار به نوشتار را طی می‌کند، حساسیت آن به درست‌نویسی و اصلِ رسانایی است و نه هنرنمایی‌های زبانی و ادبی؛ البته درگیر بودن جامعه با وقایع مهم سیاسی و فرهنگی نیز آن نوع هنرنمایی‌ها را بی‌معنا می‌کند. از منظر دیگر، می‌توان گفت که چون رواج‌دهندگان آثار فارسی در حقیقت از یک‌سو مردم عادی جامعه و از دیگرسو حکومت‌هایی هستند که از میان مردم برخاسته‌اند، زبان و محتوای نوشتارها به مقتضای مخاطبان و خواستاران آن‌ها، از بافتی کاملاً ساده و طبیعی و رئالیستی برخوردار است. در این دوران عوامل دیگری نیز بر سادگی زبان تأثیر می‌گذارند که عبارت‌اند از: اندک بودن شمار و تجربیات نویسندگان، فراوانی موضوعات و نانوشته‌ها و احساس نیاز به نوشتن در همهٔ زمینه‌ها، استقبال گستردهٔ دربارها از همهٔ نویسندگان و شاعران، نبود رقابت‌های جدی در عرصه‌های نویسندگی و شاعری.

نثر فارسی از دورهٔ سامانیان و صفاریان تا عصر سلجوقیان، همواره حرکتی جست‌وجوگرانه و تکاملی داشته است. با آنکه همهٔ خصوصیات نثر مصنوع، امروزه چندان مطلوب به نظر نمی‌رسد و حتی در زمان خود نیز نمی‌توانسته از پسند عمومی برخوردار بوده باشد، اما این نوع نثر نیز در زمان خود فلسفهٔ مقبولی برای موجودیت خود داشته است. بخشی از دلایل وجودی برای پدیدآیی و پایایی نثر مصنوع عبارت است از: جست‌وجوی راهی متفاوت‌تر از ساده نویسی برای نوشتن، تلاش برای به‌کارگیری همهٔ امکانات شعر در نثر، پیچیده‌سازی کلام برای دور کردن آن از ذهنیت عام و عوام، غنای زبانی و مضمونی و ادبی بخشیدن به سخن، به‌کار‌گرفتن تمام‌عیار اندیشه در هنگام گزینش و چینش کلام به وسیلهٔ نویسنده و فعال‌سازی فکر مخاطب در هنگام خوانش متن، تبدیل خوانندهٔ منفعل به جست‌وجوگری فعال با استخدام صناعات بدیعی و بیانی و ایجاد ابهام‌های ادبی، تبدیل دیدگاه کل‌نگر و قیاسی به دیدگاه استقرایی و جزءنگر در هنگام مواجهه با متن، برقراری ارتباط بینامتنی بین ادبیات و تاریخ و مذهب و علوم مختلف.

خواندن کتاب تکوین و تکامل را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب تکوین و تکامل

«در دورهٔ ساسانیان شماری از داستان‌های هندی به پهلوی و در سده‌های نخستین اسلامی به عربی و فارسی ترجمه می‌شوند. بر اساس همین ترجمه‌ها است که محمّدی ملایری می‌نویسد: «یکی از نکاتی که در بارهٔ افسانه‌ها و قصّه‌های دورهٔ ساسانی گفته‌اند این است که افسانه‌های این دوره، گذشته از عدّهٔ معدودی، بقیه از هندی ترجمه شده و نمایندهٔ روحیهٔ دیگری غیر از روحیهٔ ایرانی است، در حالی که داستان‌ها، که عموماً پهلوانی و حماسی بوده‌اند، اصلاً ایرانی و مولود محیط و فکر ایرانی به شمار می‌روند.» (۱۳۷۴:۱۸۱) از این عبارت‌ها پیداست که ملایری از اصطلاح افسانه برای نام‌گذاری داستان‌های هندی، و اصطلاح داستان و حماسه برای روایت‌های ایرانی استفاد می‌کند که تا حدودی درست است. آن گاه می‌گوید از طریق همین افسانه‌ها است که از روزگار انوشیروان به بعد، افکار هندی و فلسفهٔ نو افلاطونی در ایران نفوذ می‌کند. نمونهٔ معروف این افکار، توصیه به گوشه‌گیری و انزوا در هنگام رو به رو شدن با اختلافات ادیان و درگیری‌های فکری است که در باب برزویهٔ طبیب از کلیله و دمنه مطرح شده است. در حالی که به گفتهٔ کریستن سن، اساس دین زردشتی بر کار و کوشش و کشاورزی نهاده شده است و کناره‌گیری از دنیا را گناه می‌شمارد. «داستان‌های ایرانی بیش‌تر سرگذشت دلیران و زورآورانی بوده که در جنگ‌های دینی یا کشوری از خود شایستگی نشان می‌داده‌اند، و از این رو غالباً این داستان‌ها حماسی و پهلوانی بوده‌اند. و بدیهی است که پیدایش چنین داستان‌هایی، اثر افکاری زنده و با نشاط و مولود محیطی پرهیجان و شورانگیز بوده، و این کاملاً نقطهٔ مقابل روحیه‌ای است که در افسانه‌های هندی دیده می‌شود، یعنی روح قناعت و تسلیم و رضا.» (محمّدی ملایری، ۱۳۷۴:۱۸۲)

داستان‌های پیش از اسلام در میان اعراب، همانند اشعار آن‌ها جنبهٔ غنایی داشت. ابن ندیم لیست به نسبت بلندی از داستان‌های عربی را که به وسیله تعداد معدودی از نویسندگان عرب به نگارش درآمده‌اند ذکر کرده است که همهٔ آن‌ها از نوع داستان‌های عاشقانه و دو شخصیتی است و گویی اغلب به پیروی از الگویی همانند لیلی و مجنون و عروه و عفرا پدید آمده‌اند؛ بی آن که موضوع یا ماجرای متفاوتی در ساختار آن‌ها به کار گرفته شده باشد. (ابن ندیم، ۱۳۸۱:۵۴۳ ـ ۵۴۴) این گونه داستان‌ها محصول روحیهٔ قبیله‌ای و درگیری‌های معمول روزمرّه و برکنار بودن از ماجراجویی‌های بزرگ، و زندگی یک‌نواخت و خشونت‌بار است، که تنها تنوّع آن را باید در ماجراهای عاشقانهٔ قبیله‌ای یا فامیلی جستجو کرد. داستان سرایی‌های مفصّل و پر ماجرا، تناسبی با این نوع زندگی ندارد، چون حوادث بزرگ آن، دزدی‌ها و راهزنی‌های کوچک و زد و خوردها و غارت‌های قبیله‌ای در محیط‌های مجاور است که یک رفتار یک‌نواخت همیشگی است و ماجرایی برای نقل کردن ندارد. در دوران اسلامی نیز دل‌مشغولی آن‌ها از طریق روایت‌ها و حکایت‌های کوتاه دینی و زندگی پیامبر و صحابه و قصص انبیا فراهم می‌آید. از این رو اعراب نقش چندانی در آفرینش داستان بر عهده نداشتند و آن مقدار داستان‌های اندکی نیز که از آن‌ها برجای مانده است حکایت‌هایی مرتبط با یک زندگی خصوصی و خانوادگی و برخی واقعیت‌های رمانتیک است.»