کتاب درآمدی بر زیباشناسی اسلامی

کتاب درآمدی بر زیباشناسی اسلامی ترجمه محمدرضا ابوالقاسمی از کتاب اولیور لیمن با نام Islamic aesthetics است. لیمن در این کتاب در مقام دفاع از هنر اسلامی در برابر کسانی برآمده که آن را حقیقی نمی دانند و برای توصیفش به جای اصطلاخات هنری از اصطلاحات مذهبی و. اجتماعی استفاده می‌کنند.

 درباره کتاب درآمدی بر زیباشناسی اسلامی

لیمن انگیزه خود را از نگارش این کتاب در مقدمه چنین بیان کرده است: «علت نگارش این کتاب سرخوردگی عمیق من از مطالبی است که اغلب اوقات دربارهٔ هنر اسلامی بیان می‌شود. کتاب‌های درخشان بسیاری دربارهٔ هنر اسلامی وجود دارد و تخصص و تبحری که در نگارش آن‌ها به کار رفته نیز بسیار نظرگیر است. اما در این کتاب‌ها مباحث زیباشناسی غالبا عمق چندانی ندارند یا حتی اصلا بدان‌ها پرداخته نشده است، و من زمان زیادی برای مطالعهٔ مباحث مربوط به خصوصیات زیباشناختی آثار هنر اسلامی صرف کردم، اما همه را برخطا یافتم. این کتاب کوشش فروتنانه‌ای است برای سروسامان دادن به مطالب موجود و طرح‌ریزی بنیانی استوار برای زیباشناسی هنر اسلامی.»

لیمن می‌گوید کسانی که هنر اسلامی را تنها از منظر دینی و اجتماعی شناخته و معرفی می‌کنند سخت در اشتباهند. او در این کتاب هنر اسلامی را یک هنر متعالی دانسته که باید در برابر آن رفتاری زیباشناسانه داشت و این کتاب تلاشی برای آغاز این رویکرد است.

او در کتابش به اشتباهات رایج درباره هنر اسلامی مانند صوفیانه صرف پنداشتن و محدود کردنش به فرم و شکل‌های خاص پرداخته و آنها را را توضیح داده و تحلیل نموده است. سبک‌های هنری اسلامی، ادبیات و موسیقی، معماری، تاثیر قرآن و علوم قرآنی بر هنر اسلامی، فلسفه اسلامی در هنر و تفسیر اسلام و فلسفه اسلامی از هنر بخش‌های دیگری در این کتاب است که می‌کوشد جایگاه و شأن راستین هنر اسلامی را تشریح کند. 

 خواندن کتاب درآمدی بر زیباشناسی اسلامی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 علاقه‌مندان و پژوهشگران هنر به ویژه پزوهشگران حوزه هنر اسلامی مخاطبان این کتاب‌اند.

بخشی از کتاب درآمدی بر زیباشناسی اسلامی

آیا فقط خداوند خالق است؟

به گفتهٔ عبدالکبیر خطیبی و محمد سجلماسی، هنرمند مسلمان از آن‌جا که مجبور است از کشیدن تصویر خداوند یا انسان بپرهیزد باید به این نظریهٔ بنیادین رجوع کند که همه‌چیز باید از صافی متن مقدس عبور کند و دوباره بدان بازگردد... هنرمند مسلمان شبیه چیزها را می‌سازد (زیرا فقط خداوند می‌تواند بیافریند)... او با پرداختن به نوعی هنر معنوی باطنی این خلأ را پر می‌کند... خوشنویسی امر مطلق... هندسهٔ تمثیلی امر قدسی. نقش‌های مهیج اسلیمی نیز از همین سرچشمه می‌جوشد... از این همه نتیجه می‌شود که مؤلفهٔ مهم هنر اسلامی... میل به تقدس‌بخشی مطلق است. 

اما این نظریه که فقط خداوند می‌تواند بیافریند چقدر درست است؟ و در صورت درستی آن، این امر چه پیامدهایی برای زیباشناسی اسلامی دارد؟ در الهیات اسلامی از دیرباز این بحث وجود داشته است که سایر افعالْ ذیل فعل خداوند قرار می‌گیرند. اشاعره به نظریهٔ کسب معتقدند که می‌گوید تنها فاعل واقعی خداوند است و افعال ما به یک معنا از فعل خداوند کسب می‌شود. کیفیت دقیق چنین فرایندی محل بحث است، اما نکتهٔ مهم این نظریه آن است که هرآنچه رخ می‌دهد نتیجهٔ فعل خداوند است، ازجمله آنچه ما فعل خود می‌پنداریم. در خودِ قرآن بارها به قدرت مطلق و فراگیر خداوند اشاره شده و هر اتفاقی نتیجهٔ این قدرت شمرده شده است. نتیجهٔ ضمنی چنین باوری آن است که فاعل واقعی خداوند است، نه ما. اما از طرفی باید خاطرنشان کنیم که در بخش‌هایی از قرآن بر اختیارعمل انسان تأکید شده است، بدان نحو که آدمی مختار است ایمان بیاورد و هدایت شود یا کافر بماند، به راه خیر گام گذارد یا به‌سوی شر رود. اگر همهٔ این انتخاب‌ها فعل خداوند است، در آن صورت انسان چگونه امکان انتخاب دارد و پاداش و کیفر اَعمال انتخابی‌اش بر چه مبنایی صورت خواهد پذیرفت. البته این مسئله در الهیات بحث جدیدی نیست و تطبیق‌دادنِ قدرت خداوند با قدرت مخلوقاتش از بحث‌های سنتی الهیات و فلسفهٔ دین است. بنابراین اسلام از این نظر تفاوت چندانی با سایر ادیان توحیدی ندارد.

در زبان عربی دست‌کم سه اصطلاح هست که بر معنای آفرینش دلالت دارد. «خلق» بر تصور امکان‌های گوناگون آفرینش چیزها دلالت می‌کند و این معنا را می‌رساند که خالق از امکان‌های مختلفی که برای آفریدن در اختیار دارد آگاه است. «باری» یکسره بر مفهوم ایجاد دلالت دارد و «مصوِّر» به معنای آرایندهٔ صورت‌هاست. لغت «مصوِّر» در زبان عربی به معنای صورتگر است و غالبآ به صنعتگران و معماران اطلاق می‌شود. از همهٔ اسمای الهی که بر آفرینش و آفرینندگی دلالت می‌کنند گاه چنین برداشت کرده‌اند که یگانه فاعلِ واقعی خداوند است. عبارات بسیاری از این نوع در قرآن و سایر متون دینی هست و گاه با استناد به آن‌ها چنین استدلال کرده‌اند که تقلید از قدرت آفرینندگی خداوند از طریق هنر، هرچند در سطحی بسیار نازل‌تر، کفر است. غالبآ نقاش را شیادی می‌دانند که می‌کوشد با خداوند خالق به رقابت برخیزد. بنابر یکی از احادیث، نگهداری تصویر در خانه مثل نگهداری سگ در خانه است و پیامبر و فرشتگان از چنین خانه‌ای پرهیز می‌کنند. اما کسانی چون سعدی و مولوی معتقدند هنرمند عضوی مهم از جامعه است، زیرا آفرینندگی خداوند را در آثارش متجلی می‌کند، هرچند که کار بشر در قیاس با فعل الهی ناکامل و ناقص است.

گاهی چنین استدلال می‌کنند که یکی از دلایل فقر نسبی بسیاری از جوامع اسلامی نیز ناشی از همین تقدیرباوری اسلام است که می‌گوید هر عملی درواقع فعل خداوند است و فقط می‌توان امید داشت که فعل خداوند به نفع ما باشد. زمانی اسلام‌شناسان به‌غلط معتقد بودند که در مقایسه با سایر فِرق اسلامی، تشیع از همه تقدیرباورتر است و به همین سبب شیعیان به‌ندرت برای تغییر حکومت خود گامی برمی‌دارند و در برابر بی‌عدالتی سکوت پیشه می‌کنند. اما پس از انقلاب ایران این تصور به‌سرعت دگرگون شد و بسیاری استدلال کردند که تشیع، در قیاس با تسنن، کوشاتر است. اما هردو استدلال خالی از اشکال نیست. بسیاری از مسلمانان درعین حالی که صبر و توکل را فضیلت‌هایی بزرگ می‌دانند، معتقدند کنش سیاسی نیز مفید است. اگر چنین به نظر برسد که کنش سیاسی به نتایج سودمندی خواهد انجامید، کم‌تر مسلمانی است که از آن دوری کند. در حوزهٔ فردی نیز بسیاری از مسلمانان معتقدند خداوند همه‌چیز را برای ما انجام نمی‌دهد، زیرا در آن صورت به‌راستی دیگر کاری نمی‌ماند. مطمئنآ خداوند از مخلوقاتش انتظار دارد که به‌سوی تحقق اهدافشان گام بردارند، اما درعین حال معترف باشند که رسیدن یا نرسیدن به آن اهداف را نهایتآ خداوند مشخص می‌کند. یکی از مشکلات واقعی پذیرش چنین نظریه‌ای از طرف فرد مسلمان این است که گرفتار نوعی مخمصهٔ معرفتی می‌شود. اگر در زندگی همت زیاد به خرج دهد، آنگاه به نظر خواهد رسید که به امداد الهی در به‌ثمرنشستنِ برنامه‌هایش باور ندارد، و اگر کاهلی کند، بدین معنی است که با خزیدن به کنج عافیت، چشمِ طلب دارد که خداوند بی‌هیچ حرکتی او را به مقصد برساند. بسیاری از اهل ادیان با مشکل حل این تضاد روبه‌رو هستند.