کتاب ولایت سیاسی در قرآن کریم

ولایت سیاسی در قرآن کریم کتابی نوشته داود مهدوی‌زادگان است که در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به چاپ رسیده است.

سیاست در عام‌ترین مفهوم آن تمام شئونات و ساحت‌های رفتاری انسان و جامعه را در بر دارد. هر عمل ارادی، که قابلیت اندیشه‌ورزی را داشته باشد، در حوزهٔ سیاست قرار می‌گیرد. به‌عبارت‌دیگر، آن دسته از هستی‌های مقدور که در فرایند تصمیم عقیدتی تحقق می‌یابد قلمرو سیاست را تشکیل می‌دهد. چون گردش و تداوم حوزهٔ سیاست بدون هدایت‌های فکری و کارگزاری ممکن نیست؛ ضرورت شناسایی مرجع اصیل در هدایت‌گری حوزهٔ سیاست به مسئله‌ای جدی و اساسی تبدیل شده است. پاسخ به چنین پرسش بنیادی‌ای یکی از دغدغه‌های اصلی فیلسوفان سیاسی است. آنان از دیرباز درپی فهم متولّیان فکری و عملی حوزهٔ سیاست بوده و هستند. آیا ادیان وحیانی نیز پاسخی برای این پرسش ارائه کرده‌اند؟

 درباره کتاب ولایت سیاسی در قرآن کریم

تحقیق حاضر از سه فصل تشکیل شده است؛ فصل اول تحلیل لغوی و معناشناختی واژهٔ ولایت در قرآن کریم است. در این فصل، تفسیر نسبتاً جدیدی درباب معنا و مفهوم ولایت در قرآن کریم بیان شده است. فصل دوم، که پیکرهٔ اصلی تحقیق را شامل می‌شود و در جای خود ظرفیت چند فصل را دارد، به بررسی آیاتی که واژهٔ ولایت در آن به‌کار رفته پرداخته است. در این بررسی، بیست آیهٔ شریفه موردمطالعه قرار گرفته است. در جای‌جای بررسی آیات شریفه به نکات جدیدی دست یافته‌ایم که قطعاً در ترجمه و تفسیر این آیات تأثیرگذار خواهد بود. فصل دوم، پاسخی به گفته‌های گروه اول هم است، زیرا در این فصل نشان داده شده که ولایت سیاسی در قرآن کریم امری مسلم و قطعی است. جالب آن است که هیچ‌یک از گویندگان گروه اول توجهی به کاربرد واژهٔ ولایت در قرآن کریم نکرده‌اند. ازاین‌رو، تأکید تحقیق حاضر بر واژهٔ ولایت در قرآن کریم کاری ابتکاری است. اما فصل سوم پاسخی به گروه دوم است. در این فصل، مفهوم ولایت در دو رویکرد عرفان و رویکرد کلامی ـ فقهی، که از رویکردهای اثرگذار علوم اسلامی است، موردمناقشه قرار گرفته است.

خواندن کتاب ولایت سیاسی در قرآن کریم را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

پژوهشگران حوزه سیاست به ویژه با رویکرد اسلامی مخاطبان این کتاب‌اند.

بخشی از کتاب ولایت سیاسی در قرآن کریم

واژهٔ ولایت در قرآن کریم از پراستعمال‌ترین واژگان قرآنی است. با این وصف، مفهوم قرآنی آن مهجور واقع شده است. از گذشته تا به امروز، ولایت در زبان عرفی به‌معنای سیاست و حکومت متبادر بوده است. اما، هرگاه با استعمالات قرآنی روبه‌رو می‌شویم، به یک‌باره برداشت متبادر عرفی را کنار گذاشته در معنای غیرسیاسی و غیرحکومتی استعمال می‌کنیم. قطعاً سلطهٔ گفتمانی اندیشهٔ سکولار بر چنین برداشتی مؤثر است، اما سابقهٔ این برداشت دیرینه است. ازاین‌رو، نباید فرافکنی کنیم و گفتمان سکولار را تمام علت بدانیم، بلکه به‌نظر می‌رسد دو رویکرد دانشی عرفان نظری و رویکرد کلامی ـ فقهی در این امر مؤثر بوده است. اگر بپذیریم که چنین برداشت‌هایی یگانه برداشت تفسیری در فهم نظام واژگانی قرآن کریم نیستند، آن‌گاه می‌توان به افقی از فهم سیاسی قرآن کریم نزدیک شویم. البته با این افق معرفتی می‌توان به بازخوانی آن دو رویکرد نیز پرداخت.

الف) قرآن کریم و مفهوم عرفانی ولایت

اهل معرفت در عرفان نظری گرچه در ابتدای تفسیرشان ولایت را در معنای تدبیر امور و سرپرستی اخذ کرده‌اند، در تفصیل مطلب از این معنا عدول کرده تمام گفتارشان را در معنای قرب الی‌الله پیش برده‌اند. داود قیصری (ز ۷۵۱ ق) از مشهورترین شارحان فصوص الحکمِ ابن‌عربی، پیش از شروع شرح خود بر فصوص الحکم، مقدماتی را در دوازده فصل بیان کرده است. آخرین مقدمهٔ وی با عنوان «فی النبوة و الرسالة و الولایة» است. گفته‌های وی در این فصل دربارهٔ ولایت مبنای سخن اهل معرفت بعد از وی تاکنون بوده است. قیصری همان مطالب را مبسوط‌تر در رساله‌ای مستقل با عنوان «التوحید و النبوة و الولایة» آورده است (بنگرید به آشتیانی ۱۳۶۱).

قیصری در فصل دوازدهم مقدمهٔ یادشده بحث خود را با این مطلب آغاز کرده که برای حضرت حق ظاهر و باطنی است. باطن که مقام ذات است مشتمل‌بر وحدت حقیقیه است. در ذات حضرت حق کثرت راه ندارد. تمام اسماء حق در مقام باطن وحدت دارند. ظهور اسماء الله مربوط به مقام ظاهر است. تجلّی هریک از اسماء در مقام ظاهر اتفاق می‌افتد نه در مقام باطن. پس مقام ظاهر مستلزم کثرت است. مقام کثرت یا ظهور دو ساحت علمیه و خارجیه دارد. کثرت علمیه همان حضرت اعیان ثابته است که مقام تجلّی علمی اسماء الله است. کثرت خارجی که رتبهٔ بعد از کثرت علمی قرار دارد؛ مقام تجلّی عینی اسماء و صفات حق است. به‌عقیدهٔ قیصری، نزاع و تخاصم از لوازم کثرت عینی است نه کثرت علمی. زیرا عالم اعیان خارجیه عالم ظلمت و احتجاب است. کثرت علمیه، که حضرت اعیان ثابته است، عالم نورانی است و اگر هم حجابی باشد، حجاب‌های نورانی است و حجاب نورانی مستلزم نزاع و تخاصم نیست. اما در کثرت عینی حجاب‌های ظلمانی وجود دارد و نزاع و تخاصم از حجاب ظلمانی برمی‌آید. ازاین‌رو، ظهور اسماء و صفات حق در کثرت عینی ملازم با نزاع و خصومت است. پس در کثرت عینی ظهور اسم عدل ضروری است، تا میان اعیان خارجیه به عدالت حکم شود و نظام دنیا و آخرت حفظ گردد. درواقع، عدالت الهی در اعیان خارجی مظهر ربوبیت حضرت حق است. تمام موجودات در کثرت عینی به‌واسطهٔ ربوبیت خداوند به کمال ظاهری و باطنی‌شان می‌رسند. قیصری مظهر حَکَم عدل را نبی حقیقی خوانده است. نبی حقیقی همان وجود مقدسی است که به عدالت ربوبیت می‌کند. نبی حقیقی همان حقیقت محمدیه (ص) است. نبی کسی است که ازسوی حضرت حق برای خلق مبعوث می‌شود تا هادی و مرشد خلق به‌سوی کمالشان و هر آن‌چه در حضرت علمیه برای خلق مقدر شده نائل گردند. بنابراین، نبوت مخصوص به مقام ظاهر یا کثرت عینی است. البته میان انبیاء امتیاز رتبّی وجود دارد، زیرا برخی از آنان صاحب کتاب و شریعت هستند و پیامبران اولی‌العزم خوانده می‌شوند و برخی دیگر، مانند انبیاء بنی‌اسرائیل چنین نیستند.