کتاب اطلس زبانی، گویش سنجی و مستندسازی زبان

اطلس زبانی، گویش سنجی و مستندسازی زبان  اثری از آتوسا رستم بیک تفرشی است. کتاب حاضر حاصل طرح پژوهشی با عنوان «روش‌های عملی در مطالعات گویشی: اطلس زبانی، گویش‌سنجی و مستندسازی زبان» است که در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به انجام رسیده است.

مطالعات گویشی در ایران سابقه‌‌ای طولانی دارد و حتی پیش از به‌رسمیت شناخته‌‌شدن و شکل‌‌گیری گروه‌‌های زبان‌‌شناسی و معرفی اصطلاح گویش‌‌شناسی، پژوهشگرانی با گرایش‌های گوناگون و با انگیزه‌‌های متفاوت به ثبت و توصیف گونه‌های زبانی مبادرت ورزیده بودند. این شاخهٔ دیرپای زبان‌‌شناسی یکی از پویا‌‌ترین و مطرح‌‌ترین حوزه‌‌های زبان‌شناسی امروز نیز است. اهمیت ثبت و نگهداری تنوع‌‌های زبانی در گذر زمان نه‌تنها کم‌رنگ نمی‌‌شود، بلکه از جنبه‌‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و قوم‌‌شناسی فزونی می‌یابد. پیشرفت فنّاوری شاید در مباحث نظری رشته‌‌های علوم انسانی ازجمله زبان‌‌شناسی تأثیر آنی و محسوس نداشته باشد، در گویش‌‌شناسی به تحول در روش‌شناسی ثبت، توصیف و تحلیل گویش‌ها انجامیده است. اطلس‌های زبانی توزیع جغرافیایی گونه‌های زبانی و تنوع‌های گویشی را به‌صورت دیداری نمایش می‌دهند.

امروزه برای اندازه‌گیری دقیق‌تر و عینی‌تر فاصله‌‌های زبانی و تعیین ناحیه‌های گویشی مبتنی بر شباهت‌ها و تفاوت‌ها بین گونه‌های زبانی، از روش‌های آماری، که با نام گویش‌سنجی شناخته می‌شوند، استفاده می‌شود. از سوی دیگر، مستندسازی زبان به چگونگی ثبت علمی و نمایش داده‌های یک گونۀ زبانی اشاره دارد. در هر سه رویکرد داده‌های زبانی نقش مهمّی ایفا می‌کنند و با دیجیتالی‌شدن داده‌ها و رایانه‌‌ای‌شدن محاسبات، شاهد تغییرات بنیادی روش‌شناختی در این رویکردها هستیم. 

هدف کتاب حاضر شرح این روش‌‌ها و به‌تصویر درآوردن پیشرفت‌‌هایی است که در حوزه‌های تهیۀ اطلس‌‌زبانی، محاسبۀ فاصله‌های گویشی و ثبت و توصیف گویش‌ها رخ داده است. مطالب ارائه‌شده می‌‌تواند راهنمایی برای دانشجویان و پژوهشگران باشد و به‌عنوان کتاب درسی در حوزهٔ گویش‌‌شناسی تدریس شود. 

کتاب اطلس زبانی، گویش سنجی و مستندسازی زبان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم.

 دانشجویان و پژوهشگران حوزه زبان‌شناسی مخاطبان این کتاب‌اند.

 بخشی از کتاب اطلس زبانی، گویش سنجی و مستندسازی زبان

تعیین مرزهای زبانی و ناحیه‌‌های گویشی دیرزمانی است که کانون توجه بسیاری از پژوهشگران حیطۀ زبان‌‌شناسی، انسان‌‌شناسی و قوم‌شناسی بوده است. اصلی‌‌ترین ابزاری که برای نمایش رابطۀ زبان‌ها و گویش‌های مختلف به‌‌کار گرفته شده است، نقشه‌های زبانی و اطلس‌های گویشی است. بنابر نظر لاملی (۲۰۱۰: ۵۶۹) نقشه‌کشی را می‌توان نمایش یک واقعیت جغرافیایی در صفحه‌‌ای دوبعدی تعریف کرد. سابقۀ نقشه‌کشی به‌‌عنوان شیوه‌‌ای برای توصیف و تبیین روابط فضایی به دوران باستان باز می‌‌گردد و هدف آن‌‌ها به‌تصویرکشیدن موجودیت‌‌های قابل تعریف بوده است. علی‌‌رغم این سابقۀ دیرینه، تکوین آنچه که ‌به‌عنوان نقشه‌کشی موضوعی شناخته می‌‌شود، در قرن هجدهم اتفاق می‌‌افتد. در همین زمان، پدیده‌های فضایی مرتبط با انسان نیز مورد توجه نقشه‌‌کشان قرار می‌‌گیرد و بر همین مبنا این جغرافی‌‌دانان بودند و نه زبان‌‌شناسان که برای اولین بار توزیع منطقه‌ای زبان‌ها یا یک پدیدۀ زبانی را به تصویر در آوردند. نخستین نمونه‌‌های توجه به بعد فضایی زبان به‌صورت تجربی، در میان ملت‌‌ها و کشورهایی دیده می‌‌شود که ناهمگنی زبانی چشم‌گیری در آن‌‌ها وجود دارد، مانند آلمان، ایتالیا، روسیه و سوئیس. هدف اصلی اولین مطالعات مبتنی بر جغرافیا نه تولید نقشه،‌‌ بلکه بررسی‌‌های واژگانی بوده است، با وجود این، اولین اطلس‌های زبانی نیز با فاصلۀ کمی پدید آمدند. با شروع هزارۀ جدید نقشه‌های زبانی دست‌خوش انقلابی خاموش شدند. برخلاف نسخه‌‌های کاغذی سنتی، منابع برخط، تارنماها و اینترنت فرصت‌های بی‌‌سابقه‌‌ای را برای نمایش و انتشار داده‌ها، به شیوه‌های چند رسانه‌‌ای، فراهم آورده‌‌اند و قابلیت دانلود نقشه‌های تمام رنگی، پایگاه‌های داده و فایل‌‌های صوتی و غیره امکانات بی‌شماری را در اختیار کاربران قرار داده است. فنّاوری‌‌های جدید امکان تهیۀ اطلس‌های رنگی را نیز ایجاد کرده است و به‌این‌ترتیب هم‌چنان شاهد تهیۀ اطلس‌های گوناگون زبانی و گویشی هستیم. برخی از این اطلس‌های جدید بر ساختارهای زبان‌های دنیا متمرکز هستند و برخی ویژگی‌های آواشناختی را از منظری جامعه‌‌شناختی به تصویر می‌‌کشند، مانند: اطلس زبان انگلیسی آمریکای شمالی (لباو ، اَش و بوبرگ ، ۲۰۰۶).

بی‌تردید اطلس‌های زبانی در مطالعات زبان‌شناختی از اهمیت بالایی برخوردارند و نه‌تنها از آغاز اولین پژوهش‌‌های زبانی مورد توجه بوده‌اند، بلکه هم‌زمان با پیشرفت امکانات و فنّاوری‌‌های تهیۀ نقشه، این حوزه نیز در مسیر تحول و تکامل گام برمی‌دارد.