کتاب توحید مفضل

کتاب توحید مفضل مشهور است به حدیثی که امام صادق (ع) به یکی از یاران نزدیکش، مُفَضَّل بن عمر جعفی کوفی، املا کرده است. حدیث مفصّل مُفَضَّل جعفی به واسطه‌ی سؤالی که او از امام صادق (ع) پرسید و چهار جلسه نشستی که با ایشان داشت، شکل گرفته است. محمدمهدی رضایی مترجم این نسخه از کتاب است و آن را به همت نشر جمال منتشر کرده است. برای آشنایی بیشتر با این کتاب، نویسنده‌ی آن و شرح مختصری از کتاب توحید مُفَضَّل می‌توانید یادداشت پیش‌ِ رو را مطالعه‌ کنید. نسخه‌ی الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره‌ی کتاب توحید مفضل به ترجمه‌ی محمدمهدی رضایی

توحید مفضل روایتی از مُفَضَّل بن عمر جعفی کوفی است که در آن مباحثه‌ی خود با امام صادق (ع) را مکتوب کرده است. این کتاب حدیثی عقل‌گرایانه بر اثبات وجود خداوند است که در آن استدلال‌ و مثال‌های بسیاری دیده می‌شود. فقیه بزرگ مذهب شیعه، سید بن طاووس در فهرست کتاب‌هایش از توحید مُفَضَّل نیز نام برده و گفته تاکنون هیچ ‌یک از علما وقوع تغییر و تحریفی را در متن این کتاب گزارش نکرده است. او هم‌چنین درباره‌ی این کتاب می‌گوید: «از جمله آداب مسافر آن است که کتاب توحید مفضل را که درباره‌ی شناخت حکمت‌ها، تدبیرها و اسرار نهفته در آفرینش این جهان است و مُفَضَّل آن را از امام صادق علیه‌السلام نقل کرده، به همراه داشته باشد». شیخ عباس قمی، محدث معاصر، نیز در رابطه با این کتاب می‌گوید: «توحید مُفَضَّل رساله‌ی بزرگی است.» علامه مجلسی،‌ فقیه و محدث، نیز که از مترجمان یکی از نسخه‌های فارسی توحید مُفَضَّل است، انگیزه‌ی خود از ترجمه‌ی این کتاب را، نیاز همگان در تقویت یقین و ایمان به آن معرفی می‌کند. همان‌طور که مشهود است، این کتاب از منابع مهم دینی در زمینه‌ی توحید است که به‌سبب نوع نگارشش می‌تواند برای مخاطب تجربه‌ای از حضور بر سر کلاس درس امام صادق (ع) ایجاد کند.

خلاصه‌ی کتاب توحید مفضل

مُفَضَّل جعفی یک سؤال داشت: آیا وجود خداوند قابل انکار است؟ او این سؤال را با امام صادق (ع) مطرح کرد و پاسخ ایشان را به نگارش درآورد. توحید مفضل پاسخی است مستدل و حدیثی است مفصّل از اثبات وجود خدا که امام صادق (ع) آن را در مواجهه با دغدغه‌ی مُفَضَّل املا کرده است. این کتاب توحیدی از شگفتی‌های آفرینش انسان، حیوان، جهان هستی و نحوه‌ی درک این شگفتی‌ها می‌گوید و از آن‌ها بهره می‌برد تا یگانگی وجود خدا را اثبات کند.

توحید مفضل اثر کیست؟

مُفَضَّل بن عمر جعفی کوفی از یاران خاص امام جعفر صادق (ع) و وکیل ایشان بود. وظیفه‌ی او برطرف کردن اختلاف‌ها و اصلاح میان مردم بود و به همین واسطه در میان مردم رفت و آمد داشت. در یکی از همین روزها او از زبان ابن ابی‌العوجا کلامی در انکار وجود خدا و نبوت حضرت محمد (ص) شنید. این کلام او را برآشفت. برآشفتگی‌اش و علت آن را برای امام صادق (ع) تعریف کرد. امام صادق (ع) نیز در چهار روز و چهار نشست، حدیثی با محوریت دلایلی بر توحید و یگانگی خداوند ارائه داد. مُفَضَّل تمام استدلال‌های مطرح‌شده در این چهار نشست را در چهار باب با عنوان توحید مُفَضَّل مکتوب کرد. او در این کتاب علاوه‌بر سخنان امام صادق (ع)، مکالماتش با ابن ابی‌العوجا را نیز تعریف کرده است. مُفَضَّل تمام این مکالمات را به‌شکلی جستارگونه به متن تبدیل کرده‌ است.

چرا باید کتاب توحید مفضل را بخوانیم؟

مطالعه‌ی کتاب توحید مفضل برای باورمندان به توحید، تحکیم باور است و برای پرسشگران توحید می‌تواند زمینه‌ای برای یافتن پاسخ باشد. آشنایی با استدلال‌های اثبات وجود خداوند، آن‌هم اثبات‌هایی از زبان یکی از امامان شیعیان، می‌تواند به شناخت دین اسلام کمک کند. زبان ساده و ساختار روایتی متن نیز مطالعه را برای مخاطب روان و گوارا می‌کند.

خواندن این کتاب را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب را به دانشجویان علوم دینی و پژوهشگران علم حدیث و روایت پیشنهاد می‌کنیم. علاوه‌بر آن، از همه‌ی آنان که پرسش‌هایی در زمینه‌ی وجود و یگانگی خدا دارند دعوت می‌کنیم تا برای رسیدن به پاسخشان، استدلال‌های این کتاب را نیز مرور کنند.

شرح و تحلیل مختصر کتاب توحید مفضل

کتاب توحید مفضل در چهار فصل نوشته شده است. فصل اول در رابطه با شگفتی‌های آفرینش انسان است. فصل دوم به شگفتی‌های آفرینش حیوانات می‌پردازد. در فصل سوم، شگفتی‌های آفرینش طبیعت موضوع بحث است. و در فصل چهارم از حقیقت مرگ و زندگی، راه‌های شناخت هستی و تفاوت میان عملکرد عقل و احساس در رسیدن به این شناخت سخن می‌گوید. مُفَضَّل در این کتاب همراه با استدلال‌ها، مثال‌هایی را نیز به نگارش درآورده ‌است. برای مثال در این کتاب، تشریح دستگاه گردش خون در فصل اول، مثالی بر شگفتی آفرینش انسان توصیف شد.

بخشی از متن کتاب توحید مفضل

«ای مفضّل! در وضع مردم نابینا و آشفتگی کارهای ایشان بیندیش. انسان کور جای پای خود را نمی‌داند و پیش روی خود را نمی‌بیند، میان رنگ‌ها و مناظر زشت و زیبا فرق نمی‌نهد، اگر گودالی پیش پایش قرار گیرد، یا دشمنی بر او شمشیر بکشد، متوجه نمی‌شود، هیچ راهی برای انجام کارهایی چون نوشتن و تجارت و رنگ‌رزی ندارد و اگر فراست و تیز هوشی او نباشد، به سنگی که در گوشه‌ای افتاده، بیش نمی‌ماند.

همچنین کسی که شنوایی ندارد، بسیاری از کارهایش آشفته و درهم است، روح سخن گفتن و گفت و گو با دیگران در او نیست، از صداها و آوازهای حزن‌آور و طرب‌انگیز لذّت نمی‌برد و متأثر نمی‌شود، در هم‌صحبتی با مردمان کار را بر آنان مشکل می‌سازد، تا آنجا که از دستش به تنگ می‌آیند و خسته می‌شوند، از مردم و سرگذشت‌شان چیزی نمی‌شنود؛ گویی که نیست، در حالی که هست و به مرده‌ای می‌ماند، در حالی که زنده است. امّا کسی که عقل ندارد، در شمار حیوانات است، بلکه از آنها نادان‌تر و گمراه‌تر است.

آیا نمی‌بینی که اندام انسان، عقل و دیگر چیزهای سودمند به حال او، و نعمت‌هایی که اگر نباشند، خلل‌های بزرگ در کار او پدید می‌آید، همه و همه خلقتی تمام و کامل را دارند و هیچ کاستی‌ای در آنها وجود ندارد؟ این نیست مگر آنکه انسان، با علم و تقدیر آفریده شده است.

***

سخن مفضّل با ابن ابی‌العوجاء

من نتوانستم جلو خشم و عصبانیت شدید خود را بگیرم و گفتم: «ای دشمن خدا! از دین خدا منحرف گشته‌ای و پروردگار متعال را منکر شده‌ای، همان کسی که تو را به بهترین و معتدل‌ترین قامت، و به کامل‌ترین شکل آفرید و از حالتی به حالتی دیگر درآورد تا تو را به این صورت که اکنون هستی، رساند؟ اگر در وجود خود اندیشه کنی و احساس دقیق تو به تو راست بگوید، خواهی دید که دلایل پروردگاری خدا و نشانه‌های آفرینش‌گری او در تو پابرجا، و شواهد وجود او در آفرینش تو هویدا، و دلایل او برای تو آشکار و برملا است. »

ابن ابی‌العوجاء گفت: «فلانی! اگر از متکلّمینی، ما با تو متکلّمانه سخن می‌گوییم تا اگر چیزی از دلیل‌های تو بر ما ثابت گشت، پیروی تو کنیم، و اگر نیستی، ما را با تو گفت و گویی نیست، اگر هم از یاران جعفر بن محمد صادق هستی، بدان که او اینگونه با ما سخن نمی‌گفت و با مثل دلیل‌های تو با ما مجادله نمی‌کرد. او بیش از آنچه تو از ما شنیدی، شنیده، امّا هرگز با ما بدزبانی نکرده و در جواب گفتن ما بیش از اندازه نگفته است. او مردی است بردبار، متین، خردمند و ثابت که دست‌خوش سرسختی و بی‌فکری و شتاب‌زدگی نمی‌شود. سخن ما را می‌شنود و به ما گوش می‌سپارد و حجّت و برهان ما را به نیکی فهم می‌کند، تا اینکه چون همه سعی خویش را به کار می‌گیرم و گمان می‌کنیم که او را شکست داده‌ایم، ناگاه با سخنی اندک و جمله‌ای کوتاه، دلیل ما را باطل می‌سازد و به قبول حجّت خویش وامی‌داردمان، و راه عذر و بهانه را بر ما می‌بندد، چندان که جواب گفتنش نمی‌توانیم. حال اگر تو از اصحاب اویی، همچون او با ما سخن بگو.»

***

مفضّل در خدمت امام صادق

اندوهگین و غم‌زده از مسجد بیرون آمدم، در حالی که به دچار شدن اسلام و مسلمانان به کفر و بی‌ایمانی و انکار این گروه مُلحد می‌اندیشیدم. پس خدمت مولایم علیه‌السلام رسیدم. چون افسردگی و ملالتم را مشاهده کرد، فرمود: «چه شده است؟ » پس آنچه از دهریون شنیده بودم و پاسخ‌های خود به آنها را، برای ایشان باز گفتم. فرمود: «به زودی گوشه‌هایی از حکمت پروردگار متعال را در آفرینش دنیا و درندگان و چارپایان و پرندگان و گزندگان و هر حیوان و گیاه و درخت ثمرده و بی‌ثمرِ دارای روح و حبوبات و سبزی‌های خوردنی و غیر خوردنی، برایت خواهم گفت. و این آن حقیقتی است که عبرت‌پذیران از آن عبرت می‌گیرند و مؤنان با دانستنش دل‌آرام می‌گردند، و منکران در آن سرگشته می‌شوند. فردا، صبح زود، نزد من بیا. »

خوشحال و شادمان، از خدمت حضرت بیرون آمدم و آن شب، در انتظار وعده فردای امام علیه‌السلام، بر من سخت و طولانی گذشت.»