کتاب معرفت‌شناسی تطورّی و لوازم آن برای بشر

معرفت‌شناسی تطوّری و لوازم آن برای بشر کتابی نوشته فرانتس ووکتیتس از پرکارترین حامیانِ معرفت‌شناسیِ تطوّری است. او تاکنون آثار زیادی به زبان‌های آلمانی و انگلیسی درباره معرفت‌شناسی تطوّری و ابعاد متنوعش نوشته است.

معرفت‌شناسیِ تطوّری رویکردی‌ست نوین به مسئلهٔ معرفت که از دههٔ ۱۹۶۰ بدین سوی جای خاصی برای خود باز کرده است. معرفت‌شناسیِ تطوّری ، که از تحولاتِ زیست‌شناسیِ تطوّری در ۱۵۰ سالِ اخیر سخت تأثیر گرفته است، در کنارِ معرفت‌شناسیِ تکوینی دو زیرشاخهٔ مهمِ معرفت‌شناسیِ طبیعی‌شده هستند. 

 درباره کتاب معرفت‌شناسی تطوّری و لوازم آن برای بشر

 فرانتس ووکتیتس این کتاب به زبانی ساده و همه‌فهم جنبه‌های گوناگونِ معرفت‌شناسیِ تطوّری و لوازمِ مختلفِ این رویکرد را شرح و توضیح می‌دهد. هدفِ این کتاب در وهلهٔ اول بحث دربارهٔ اساسِ علمیِ (زیست‌شناختیِ) نظریهٔ تطوّری معرفت و در وهلهٔ دوم بحث دربارهٔ برخی پیامدهای فلسفیِ آن است. 

معرفت‌شناسیِ تطورّی از تحولاتِ زیست‌شناسیِ تطوّری طیِ ۱۵۰ سالِ اخیر متأثر است. از زمانی که داروین کتابِ در بابِ پیدایشِ گونه‌ها را نوشت، نظریهٔ تطورّ(یا چنان‌که در زبانِ فارسی مصطلح است: نظریهٔ تکامل) تأثیری شگرف بر قلمروهای مختلفِ اندیشهٔ بشری نهاده است. کتابِ ووکتیتس عمدتاً تأثیراتِ فلسفیِ نظریهٔ تطوّر را بررسی می‌کند، اما تأثیراتِ نظریهٔ تطوّر  بسی بیش از این‌ها بوده است. فقط نیم‌نگاهی به عناوینِ برخی رویکردهای فلسفی و علمی کافی‌ست عمقِ تأثیرِ نظریهٔ تطوّر را به ما نشان دهد: فلسفهٔ تطوّری، معرفت‌شناسیِ تطوّری، روان‌شناسیِ تطوّری، جامعه‌شناسیِ تطوّری، اقتصادِ تطوّری، انسان‌شناسیِ تطوّری، اخلاقِ تطوّری و ... .

فصلِ اول، پس‌زمینهٔ زیست‌شناختیِ معرفت‌شناسیِ تطورّی را  بررسی می‌کند. فصلِ دوم به پس‌زمینهٔ تاریخیِ معرفت‌شناسیِ تطوّری می‌پردازد. فصلِ سوم به آمار و ارقامِ زیست‌شناختی توجه می‌کند. در فصلِ چهارم، بحث دربارهٔ بنیان‌های زیست‌شناختیِ معرفت‌شناسیِ تطوّری ادامه می‌یابد، فصلِ پنجم بر معرفتِ انسانی تمرکز می‌کند، فصلِ ششم بیش از هر چیز بر تطورِ فرهنگی متمرکز می‌شود، در فصلِ هفتم ووکتیتس  سعی می‌کند نشان دهد که معرفت‌شناسیِ تطوّری می‌تواند به فهمِ روندهای خاصِ رشدِ (تطوّرِ) معرفتِ علمی کمک کند، اما تمثیل‌ها و استعاره‌ها کافی نیستند و در نهایت فصلِ هشتم به بررسیِ انتقادیِ پیامدهای فلسفیِ معرفت‌شناسیِ تطوّری می‌پردازد.

مطالعهٔ این کتاب می‌تواند گامی ابتدایی برای آشنایی با معرفت‌شناسیِ تطوّری باشد.

 خواندن کتاب معرفت‌شناسی تطوّری و لوازم آن برای بشر را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

ووکتیتس این کتاب را در قالبی مقدماتی و درآمدگونه و به زبانی ساده و همه‌فهم نوشته است و از این‌رو برای طیفِ وسیع‌تری از خوانندگان جذاب خواهد بود. علاوه بر اهلِ فلسفه علاقه‌مندانِ زیست‌شناسی، روان‌شناسی و انسان‌شناسی می‌توانند مسائلِ موردِ علاقهٔ خود را در آن پی بگیرند و در صورتِ علاقهٔ بیشتر در کتاب‌شناسی هم آثارِ متنوعی را خواهند یافت.

 بخشی از کتاب معرفت‌شناسی تطوّری و لوازم آن برای بشر

باور به این‌که هستی و آفریده‌های آن طرحِ آفریدگاری قادرِ مطلق و خیرخواه (خداوند) هستند مدتی مدید تعیین‌کنندهٔ جهان‌بینیِ ما بود. گفته می‌شد که خداوند جهان را چند هزار سال پیش آفریده و جهان از آن زمان تغییر نکرده است. این دیدگاه در تضاد با تصویرِ تطوّری از جهان است، تصویری که مطابقِ آن کیهان، زمین و جانداران در طولِ میلیاردها سال تطور یافته‌اند. از منظرِ تطوّری ، سیستم‌های زنده، از جمله انسان‌ها، به وسیلهٔ نیروهای طبیعی ظهور کرده‌اند و به مبادیِ فوق‌طبیعی وابسته نیستند. اگر این دیدگاه را جدی بگیریم، در آن صورت دلیلی ندارد که معتقد باشیم جهان برای «غایاتِ عالی‌تر» آفریده شده و انتظام یافته است. سیمپسون این دیدگاه را بی‌پرده بیان می‌کند:

جهانی که در آن انسان باید متکی به خود باشد، جهانی که انسان در آن دُردانهٔ خدایان نیست بلکه، علی‌رغمِ خارق‌العاده بودن، فقط جلوهٔ دیگرگونه‌ای از طبیعت است، چنین جهانی به هیچ وجه خوشایندِ متفکرانِ خام یا آرزواندیش نیست. آشکارا به این علتِ عمده است که حتی امروزه ... بیشترِ مردم واقعاً واردِ جهانی نشده‌اند که داروین ــ دریغا! ــ فقط اقلیتی از ما را به سوی آن برد ... تصورکردنی‌ست که برخی کودکان از اعتقاد به وجودِ بابانوئل خوشحال شوند، اما افرادِ بالغ قطعاً ترجیح می‌دهند در دنیای واقعی و عقلانی زندگی کنند.

بی‌گمان در جامعه‌ای آزاد هرکسی مجاز است ــ و باید هم مجاز باشد ــ که در جهانی که می‌خواهد زندگی کند، خواه آن جهان جهانِ علم باشد خواه جهانِ خرافه؛ اما این را دیگر نمی‌توان انکار کرد که این‌ها دو جهانِ اساساً متفاوت‌اند و دیدگاهِ تطورگرایان با دیدگاهِ آفرینش‌باوران سازگار نیست. از این رو، کسی که تطور را جدی می‌گیرد مجبور خواهد بود هر نوع اسطوره را کنار بگذارد. به همین خاطر، مایهٔ شگفتی‌ست که در قرنِ بیستم، صد سال پس از داروین، برخی افراد نوعی ضدتطورگرایی را احیا کرده‌اند که آن را علمِ آفرینش۴۸ می‌نامند!