کتاب دفترهای زندان (دفتر چهارم)

کتاب دفترهای زندان (دفتر چهارم) نوشته‌ آنتونیو گرامشی و با ترجمه‌ اکبر معصوم بیگی توسط نشر چرخ منتشر شده است. این مجلد بخشی از مجموعه‌ی مشهور دفترهای زندان است که گرامشی طی سال‌های زندانی‌بودن خود در ایتالیا به نگارش درآورد. دفتر چهارم، همانند دیگر دفترها، مجموعه‌ای از یادداشت‌ها، تأملات و تحلیل‌های گرامشی درباره‌ی موضوعات متنوعی چون فلسفه، سیاست، جامعه، فرهنگ و آموزش را دربرمی‌گیرد. این دفتر به‌ویژه به مفاهیمی چون هژمونی، جامعه‌ی مدنی و سیاسی، انقلاب منفعل، نقش روشنفکران، و نسبت میان زیربنا و روبنا می‌پردازد و در کنار آن، مباحثی درباره‌ی تاریخ ایتالیا، ادبیات، زبان‌شناسی و حتی تفسیر بخش‌هایی از کمدی الهی دانته را نیز شامل می‌شود. نسخه‌ی الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب دفترهای زندان (دفتر چهارم)

کتاب دفترهای زندان (دفتر چهارم) اثری از آنتونیو گرامشی است که در دوران حبس او توسط رژیم فاشیستی ایتالیا نوشته شده است. این دفتر، بخشی از مجموعه‌ی گسترده‌ی یادداشت‌های گرامشی است که در آن، نویسنده با نگاهی انتقادی و تحلیلی به مسائل فلسفی، سیاسی و اجتماعی می‌پردازد. ساختار این دفتر، همچون دیگر دفترهای زندان، از یادداشت‌های پراکنده اما مرتبط تشکیل شده که هرکدام به موضوعی خاص اختصاص یافته‌اند. در این مجلد، گرامشی بخشی از صفحات را به یادداشت‌هایی درباره‌ی فلسفه، ماتریالیسم و ایده‌آلیسم اختصاص داده و در بخش‌هایی دیگر، به تفسیر ادبیات، نقش روشنفکران، آموزش، و تحلیل مفاهیم کلیدی مارکسیسم پرداخته است. دفتر چهارم همچنین شامل تأملاتی درباره‌ی تاریخ ایتالیا، فرهنگ مردمی، کلیسای کاتولیک، و حتی فرهنگ ژاپنی و چینی است. این دفتر، مرحله‌ای مهم در تکامل اندیشه‌ی گرامشی به‌شمار می‌آید و نشان‌دهنده‌ی تلاش او برای پیوند نظریه و عمل در شرایط دشوار زندان است.

بازخورد و پذیرش کتاب دفترهای زندان گرامشی گسترده و بسیار تأثیرگذار بوده و حوزه‌های نظریه‌ی سیاسی، جامعه‌شناسی، مطالعات فرهنگی و آموزش را تحت تأثیر قرار داده است. محققان و اندیشمندان این دفترچه‌ها را به‌خاطر مفاهیم نوآورانه، به‌ویژه ایده‌ی هژمونی فرهنگی، ستایش کرده‌اند؛ مفهومی که راه جدیدی برای درک چگونگی عملکرد قدرت فراتر از زور و اجبار ارائه می‌دهد. با تأکید بر نقش ایده‌ها، فرهنگ و جامعه‌ی مدنی در حفظ کنترل سیاسی، گرامشی نظریه‌ی مارکسیستی را از یک دیدگاه صرفاً اقتصادی به تحلیلی پیچیده‌تر درباره‌ی ساختارهای اجتماعی و روابط قدرت تغییر داد.

دفترها همچنین به‌خاطر عمق فکری و روش‌شناسی منحصر به‌فرد خود مورد تحسین قرار گرفته‌اند. تلفیق تحلیل تاریخی، فلسفه و استراتژی سیاسی عملی گرامشی نسل‌های متعددی از اندیشمندان را الهام بخشیده است؛ از جمله استوارت هال و ریچارد ویلیامز در مطالعات فرهنگی و پژوهشگران حوزه‌ی آموزش که به بررسی نقش ایدئولوژی و رضایت اجتماعی می‌پردازند. خوانندگان از توانایی او در پیوند دادن نظریه‌های انتزاعی با مبارزات واقعی سیاسی قدردانی کرده‌اند و همین باعث شده است که دفترچه‌ها منبعی حیاتی برای درک دینامیک‌های اجتماعی تاریخی و معاصر باشند. با این حال، دفترها با برخی انتقادات نیز روبه‌رو شده‌اند. برخی محققان به سبک تکه‌تکه و گاهی نامنسجم آن اشاره می‌کنند که بازتاب‌دهنده‌ی ماهیت شخصی و یادداشت‌گونه‌ی نوشته‌ها است، نه یک کتاب کامل و نهایی. برخی دیگر معتقدند که نثر پیچیده و گاهی مبهم گرامشی می‌تواند برای تازه‌کاران در نظریه‌ی مارکسیستی دشوار باشد. با این وجود، دفترچه‌های زندان به‌طور گسترده به‌عنوان اثری پیشگامانه شناخته می‌شوند که بینش‌های آن همچنان در رشته‌های مختلف تأثیرگذار است. این اثر همچنان سنگ بنای نظریه‌ی انتقادی و تفکر سیاسی به‌شمار می‌رود و بر بحث‌ها درباره‌ی قدرت، فرهنگ و امکان تغییرات اجتماعی تأثیر می‌گذارد.

خلاصه کتاب دفترهای زندان (دفتر چهارم)

کتاب دفترهای زندان (دفتر چهارم) مجموعه‌ای از یادداشت‌های تحلیلی و انتقادی آنتونیو گرامشی درباره‌ی فلسفه، سیاست، جامعه و فرهنگ است. گرامشی در این دفتر، به بررسی مفاهیم بنیادینی چون هژمونی، جامعه‌ی مدنی و سیاسی، انقلاب منفعل، و نسبت میان زیربنا و روبنا می‌پردازد. او تلاش کرده است تا تفاوت برداشت خود از این مفاهیم را نسبت به متفکرانی چون لنین، هگل و مارکس روشن کند و نشان دهد که چگونه این مفاهیم در بستر تاریخی و اجتماعی ایتالیا و اروپا معنا می‌یابند. در بخش‌هایی از دفتر، گرامشی به نقش روشنفکران در جامعه می‌پردازد و میان روشنفکران سنتی و ارگانیک تمایز قائل می‌شود. او همچنین به اهمیت آموزش و یادگیری در شکل‌گیری فرهنگ و آگاهی طبقاتی اشاره کرده است. مباحثی درباره‌ی فلسفه‌ی مارکسیسم، ماتریالیسم تاریخی، ایده‌آلیسم و نقد جریان‌های فکری معاصر نیز بخش مهمی از یادداشت‌ها را تشکیل می‌دهد. گرامشی در این دفتر، علاوه‌بر تحلیل مفاهیم نظری، به بررسی نمونه‌های تاریخی مانند انقلاب فرانسه، اصلاح دینی و نقش کلیسا در سیاست و فرهنگ می‌پردازد. او همچنین به نقد آثار و اندیشه‌های متفکرانی چون کروچه، ماکیاولی و انگلس پرداخته و تلاش کرده است تا مرزهای میان فلسفه، ایدئولوژی و عمل سیاسی را روشن کند. دفتر چهارم، با رویکردی انتقادی و جست‌وجوگرانه، خواننده را با پیچیدگی‌های اندیشه‌ی گرامشی و تلاش او برای پیوند نظریه و عمل آشنا می‌سازد.

چرا باید کتاب دفترهای زندان (دفتر چهارم) را بخوانیم؟

دفتر چهارم از دفترهای زندان گرامشی، فرصتی کم‌نظیر برای آشنایی با روند شکل‌گیری و تحول مفاهیم کلیدی در اندیشه‌ی سیاسی و اجتماعی قرن بیستم فراهم می‌کند. این دفتر، نه‌تنها به تحلیل مفاهیم بنیادین مارکسیسم و نقد جریان‌های فکری معاصر می‌پردازد، بلکه با رویکردی انتقادی، نسبت میان نظریه و عمل را به چالش می‌کشد. یادداشت‌های گرامشی، به‌ویژه درباره‌ی نقش روشنفکران، آموزش و فرهنگ، ابعاد تازه‌ای از مسائل اجتماعی و سیاسی را پیش‌روی خواننده قرار می‌دهد. مطالعه‌ی این دفتر، امکان فهم عمیق‌تر از پیچیدگی‌های جامعه، قدرت و فرهنگ را فراهم می‌کند.

خواندن کتاب دفترهای زندان (دفتر چهارم) را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

خواندن این کتاب به علاقه‌مندان فلسفه‌ی سیاسی، پژوهشگران علوم اجتماعی و انسانی، دانشجویان رشته‌های تاریخ، جامعه‌شناسی و مطالعات فرهنگی و کسانی که دغدغه‌ی فهم عمیق‌تر از مفاهیم هژمونی، قدرت، روشنفکری و نسبت نظریه و عمل را دارند پیشنهاد می‌شود.

درباره آنتونیو گرامشی

آنتونیو گرامشی (Antonio Gramsci) متفکر و نظریه‌پرداز برجسته ایتالیایی، در ۲۲ ژانویه ۱۸۹۱ در شهر آوگادو، واقع در جزیره ساردینیا، به دنیا آمد. دوران کودکی او با جابه‌جایی‌های مداوم و تحصیل در مدارس مختلف گذشت و از همان سال‌های نخست با مشکلات جسمانی و ناهنجاری‌های ستون فقرات دست‌وپنجه نرم می‌کرد؛ بیماری‌هایی که تا پایان عمر همراهش ماند. با وجود محدودیت‌های جسمانی، گرامشی علاقه‌مند به تحصیل و اندیشه شد و دوران دبیرستان را در کنار برادر بزرگ‌ترش که نظامی بود گذراند. در همین دوره، با اندیشه‌های سوسیالیستی و مسائل عدالت اجتماعی آشنا شد، اما تجربه‌ی مستقیم مشاهده‌ی رنج مردم و بی‌تفاوتی گسترده نسبت به آن، نقش اصلی را در شکل‌گیری جهان‌بینی انتقادی او ایفا کرد.

گرامشی با توسعه‌ی مفهوم هژمونی فرهنگی به شهرتی جهانی دست یافت. او هژمونی را نوعی سلطه‌ی اجتماعی تعریف کرد که نه از طریق زور و سرکوب، بلکه از طریق جلب رضایت نسبی گروه‌های فرودست اعمال می‌شود. از نظر او، هژمونی حاصل تعامل پیچیده‌ای از عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است و در این میان، ایدئولوژی نقش محوری دارد؛ زیرا طبقات حاکم با بهره‌گیری از ایدئولوژی، سلطه‌ی سیاسی و اجتماعی خود را تثبیت و ماندگار می‌کنند. این ایده، یکی از مهم‌ترین نوآوری‌های گرامشی در نظریه‌ی مارکسیستی محسوب می‌شود و مسیر مطالعات فرهنگی و سیاسی را در قرن بیستم و بیست‌ویکم متحول کرد. از آثار مکتوب گرامشی می‌توان به کتاب علیه فاشیسم اشاره کرد که بازتاب‌دهنده‌ی دیدگاه‌های انتقادی او نسبت به قدرت، سیاست و ساختارهای سلطه در جامعه است. برجسته‌ترین اثر او، مجموعه‌ی دفترهای زندان (Prison Notebooks) است که طی دوران زندانش تحت رژیم فاشیستی ایتالیا نوشته شد و بعدها پس از مرگش منتشر گردید. این دفترها شامل تحلیل‌های سیاسی، فلسفی و فرهنگی است و به‌طور گسترده‌ای در مطالعات نظریه‌ی سیاسی، جامعه‌شناسی و مطالعات فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

گرچه گرامشی در طول زندگی خود با محدودیت‌ها و سرکوب‌های سیاسی مواجه بود، موفق به دریافت بورسیه‌ها و حمایت‌های علمی شد و پس از مرگ، آثار او جایزه‌ی ویا‌رِجو و دیگر جوایز معتبر پژوهشی را دریافت کردند. امروزه جوایزی به نام او اهدا می‌شود، از جمله جایزه‌ی رساله‌ی دکتری آنتونیو گرامشی در حوزه‌ی مطالعات مهاجرت، جایزه‌ی سورمانی بنیاد مؤسسه‌ی پیه‌مونته‌ای آنتونیو گرامشی برای پژوهش‌های گرامشی‌پژوهی و جایزه‌ی بین‌المللی آلبرتو کاردوزی برای پایان‌نامه‌هایی درباره‌ی او. علاوه بر این، بورسیه‌ها و کمک‌هزینه‌های تحصیلی متعددی به یاد او به دانشجویان و پژوهشگران اختصاص داده می‌شود.

بخشی از کتاب دفترهای زندان (دفتر چهارم)

«اگر فقط یکی از دلایل بنیادی ارج و ماندگاری هر اندیشه‌ور بزرگ را مفهوم‌سازی او بدانیم، مفهوم‌هایی که جهان ما را از هنگام پدید آمدن این مفهوم‌ها معنایی دیگرگونه می‌بخشند و در فهم و درک پیچیدگی‌های آن و آفریدن جنبش‌هایی برای تغییر جهان سهمی انکارنشدنی دارند، باید به‌جرئت گفت آنتونیو گرامشی بی‌گمان در جایگاهی اُلمپی جای می‌گیرد. کافی است به برخی مفهوم‌های دوران‌ساز او دقت کنیم تا گستردگی کار دست‌مان بیاید. مفهوم «هژمونی»، به معنای استیلای درونی در مقابل سلطه به معنای سیطرۀ بیرونی، اقتدار یا اتوریته به معنای غلبۀ درونی و قدرت به معنای چیرگی بیرونی از جملۀ این مفهوم‌هاست. واژه‌ و مفهوم هژمونی پیشینه‌ای به درازنای تاریخ دارد و گرامشی خود در همین مجلد از دفترهای زندان اذعان دارد که آن را از لنین برگرفته است، اما راستی این است که آن‌چه گرامشی از مفهوم هژمونی اراده می‌کند با معنای مقصود لنین یکسر متفاوت است. همچنین است مفهوم‌های «جامعۀ مدنی» و «جامعۀ سیاسی» که کاربرد آن‌ها در آثار و نوشته‌های هگل و نقد مفصل مارکس بر نظریۀ دولت هگل به‌هیچ‌روی بی‌سابقه نیست اما برداشت گرامشی از این دو مفهوم صورتی به‌کلی دیگرگونه دارد. همچنین است مفهوم «انقلاب منفعل» که در دیدگاه گرامشی به انقلاب‌هایی فعال اطلاق می‌شود که به دلیل یا دلایلی به شکست انجامیده‌اند و بر زمینۀ شکست و حرمان آن ضدانقلابی برآمده است که با بهره‌گیری از بسیاری از مفهوم‌ها، واژه‌ها و قالب‌های انقلاب شکست‌خورده، آرمان‌های آن را به فجیع‌ترین شکلی وارونه می‌کند.»