کتاب مهاجرت نخبگان

کتاب مهاجرت نخبگان نوشتهٔ سیدرضا صالحی امیری و زهرا خدایی است. نشر ثالث این کتاب را منتشر کرده است. اثر حاضر که در دستهٔ علم جامعه‌شناسی قرار گرفته، در باب چالش‌ها، علت‌ها و راهبردها مهاجرت نخبگان است. این کتاب با هدف شناسایی عوامل و علل مهاجرت نخبگان و ارائهٔ راهکارهایی برای جلوگیری از این پدیده تدوین شده است. نسخهٔ الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب مهاجرت نخبگان اثر سیدرضا صالحی امیری و زهرا خدایی

کتاب «مهاجرت نخبگان» (چالش‌ها، علل و راهبردها) که در سال ۱۴۰۲ منتشر شده، چهار فصل دارد. نام این فصل‌ها به‌ترتیب عبارت است از «مفاهیم، زمینه‌ها و نظریه‌های مهاجرت نخبگان»، «مهاجرت نخبگان در ایران: علل و عوامل»، «مهاجرت نخبگان ورزشی در ایران: انگیزه‌ها، علل و پیامدها» و «راهکارها و سیاست‌های جلوگیری از مهاجرت نخبگان (علمی و ورزشی) از ایران». این کتاب با نگاهی تاریخی و تحلیلی، امواج مهاجرت از ایران در شش دههٔ اخیر [متناسب با زمان نگارش کتاب] را بررسی کرده است. گفته شده عواملی همچون بی‌ثباتی اقتصادی و اجتماعی، فساد، تحریم‌ها، تورم و محدودیت در آزادی‌های فردی و اجتماعی به‌عنوان مهم‌ترین دلایل مهاجرت در ایران معاصر شناسایی شده است. نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که تمایل به مهاجرت در میان اقشار مختلف جامعه به‌ویژه نخبگان علمی، ورزشی و مدیران به‌طور قابل‌توجهی بالا است. این کتاب ضمن بررسی پیامدهای منفی مهاجرت نخبگان بر ابعاد مختلف زندگی، به ارائهٔ راهکارهایی برای جذب و نگه‌داشت این سرمایه‌های انسانی پرداخته و تأکید کرده است که داشتن رویکردی کلان و استراتژیک در قبال این پدیده، برای جلوگیری از آسیب‌های جبران‌ناپذیر آن ضروری است. کتاب «مهاجرت نخبگان» به بررسی جامع و تحلیلی پدیدهٔ فرار مغزها از ایران پرداخته است. این اثر، مهاجرت نخبگان در حوزه‌های علمی، ورزشی، هنری و اقتصادی را با استناد به داده‌های آماری و در بستر تاریخی معاصر ایران از پیش از انقلاب ۱۳۵۷ واکاوی کرده است. «سید رضا صالحی امیری» و «زهرا خدایی» ضمن بررسی علل و عوامل گوناگون مهاجرت در هر دوره، به پیامدهای زیان‌بار این پدیده برای ایران نیز پرداخته و راهکارهایی برای جلوگیری از آن ارائه داده‌اند.

بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، جمعیت مهاجران در سطح جهان از ۱۷۰ میلیون نفر در سال ۲۰۰۰ میلادی به بیش از ۲۸۰ میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ میلادی افزایش یافت. مهاجرت زمانی فرصت برای کشور مبدأ تلقی می‌شود که امید به بازگشت مهاجران وجود داشته باشد و به‌عنوان گردش نخبگان محسوب شود، اما در صورت عدم امید به بازگشت به‌مثابهٔ فرار مغزها و یک تهدید برای هر کشور خواهد بود. آمار صندوق بین‌المللی پول در سال ۲۰۰۹ میلادی نشان می‌دهد که ایران در زمینهٔ مهاجرت نخبگان در میان ۹۱ کشور در حال توسعه در رتبهٔ نخست قرار داشته و عواملی نظیر بی‌کاری، پایین‌بودن درآمد نخبگان و اساتید، مشکلات مالی و اداری، کمبود امکانات تخصصی و علمی و بی‌ثباتی سیاسی و اجتماعی از مهم‌ترین دلایل این امر برشمرده شده‌اند. در طول شش دههٔ اخیر، امواج مهاجرت در ایران با انگیزه‌های گوناگونی شکل گرفته است؛ از تحصیل و کسب دانش در دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰ تا پیامدهای انقلاب ۱۳۵۷ و جنگ هشت‌سالهٔ ایران و عراق و سپس نیاز به کادرسازی در دههٔ ۱۳۷۰ و در پی آن مهاجرت مغزها و جذب دانشجویان در دههٔ ۱۳۸۰ و تنش‌های پس از انتخابات ۱۳۸۸. در دههٔ ۱۳۹۰ افزایش فقر و بی‌کاری و در آغاز قرن جدید شورش‌های اجتماعی، موج جدیدی از مهاجرت اقشار مختلف از جمله زنان، جوانان و نخبگان را به‌دنبال داشته است. پیمایش‌های سال ۱۴۰۱ نشان داده است که شیوهٔ حکم‌رانی، بی‌ثباتی اقتصادی، فساد نهادینه، تحریم‌ها و تورم از مهم‌ترین دلایل مهاجرت در ایران بوده و تمایل به مهاجرت در میان بسیاری از گروه‌ها به‌ویژه کارکنان، مدیران میانی و کارآفرینان بسیار بالا بوده است.

خلاصه کتاب مهاجرت نخبگان

پدیدهٔ مهاجرت نخبگان از جمله مهاجرت علمی و ورزشی به یک چالش اساسی برای توسعهٔ ایران تبدیل شده است؛ زیرا این نیروهای متخصص، سرمایه‌های حیاتی برای پیشرفت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور محسوب می‌شوند. عوامل متعددی از جمله مشکلات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و کمبود امکانات، انگیزه‌های مهاجرت را در میان نخبگان ایرانی تقویت می‌کند. خروج آن‌ها خسارات جبران‌ناپذیری به روند توسعه وارد می‌سازد. برای مقابله با این مسئله لازم است با تقویت جاذبه‌های داخلی، تسهیل بازگشت متخصصان از طریق شبکه‌سازی و ارائهٔ مشوق‌های مناسب، ارتقای جایگاه علمی و ورزشی کشور و بسترسازی برای فعالیت نخبگان از فرار مغزها جلوگیری و زمینه برای شکوفایی استعدادهای ایرانی فراهم شود.

چرا باید کتاب مهاجرت نخبگان را بخوانیم؟

این کتاب با نگاهی آسیب‌شناسانه، دو نوع مهاجرت نخبگان را متمایز می‌کند؛ مهاجرت موقت برای کسب مهارت با هدف بازگشت و مهاجرت دائمی که موضوع اصلی این پژوهش است. این اثر موضوعاتی نظیر نظریه‌های مهاجرت، مفهوم نخبگی، عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مؤثر بر مهاجرت، آسیب‌شناسی فرار مغزها و راهکارهای جذب و نگهداشت نخبگان را بررسی کرده است.

کتاب مهاجرت نخبگان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب را به دوستداران علم جامعه‌شناسی و افرادی که درمورد مهاجرت از ایران می‌اندیشند، پیشنهاد می‌کنیم.

درباره سیدرضا صالحی امیری

«سید رضا صالحی امیری» زادهٔ سال ۱۳۴۰ در امیرکلا در بابل و چهره‌ای شناخته‌شده در عرصهٔ مدیریت فرهنگی و ورزشی ایران است. او دارای مدرک دکتری مدیریت دولتی و دانشیار دانشگاه است. سوابق متعددی در مناصب دولتی از جمله وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ریاست سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی ایران و سرپرستی وزارت ورزش و جوانان در ابتدای دولت حسن روحانی را دارد؛ همچنین در وزارت اطلاعات، مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری و مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام فعالیت داشته است. او ریاست کمیتهٔ ملی المپیک جمهوری اسلامی ایران را بر عهده داشته و در حوزهٔ پژوهش فعال بوده، تألیفات و مقالات متعددی در زمینه‌های علوم سیاسی و مدیریت دولتی نوشته و منتشر کرده است. کتاب «مهاجرت نخبگان» یکی از مکتوبات او است که به‌طور مشترک با «زهرا خدایی» نوشته است.

درباره زهرا خدایی

«زهرا خدایی» زادهٔ سال ۱۳۶۱، استادیار گروه شهرسازی و عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی (شهرری) بوده است. او علاوه‌بر کتاب «مهاجرت نخبگان»، در نگارش کتاب «حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی: چالش‌ها و پیامدها» با «سید رضا صالحی امیری» همکاری داشته است.

خلاصه فصل‌های کتاب مهاجرت نخبگان

۱. مفاهیم، زمینه‌ها و نظریه‌های مهاجرت نخبگان

مهاجرت نخبگان به یک چالش اساسی برای کشورهای در حال توسعه تبدیل شده است. نیروی انسانی متخصص به ویژه نخبگان، موتور محرک توسعهٔ اقتصادی و اجتماعی محسوب می‌شوند. درحالی‌که کشورهای توسعه‌یافته با برنامه‌ریزی‌های گسترده به جذب این نیروها می‌پردازند، کشورهای در حال توسعه با فقدان مدیریت کارآمد و هدررفت سرمایهٔ انسانی روبه‌رو هستند. مطالعات متعددی در زمینهٔ علت‌های مهاجرت نخبگان انجام شده است، اما اغلب به بررسی دیدگاه خود نخبگان و ارائهٔ راهکارهای جلوگیری از مهاجرت به‌ویژه با رویکرد جامعه‌شناختی نپرداخته است. این پژوهش با هدف بررسی تمایل به مهاجرت در میان نخبگان علمی و ورزشی ایران و شناسایی عوامل مؤثر بر آن، به تحلیل جامعه‌شناختی این پدیده پرداخته است. مهاجرت به‌عنوان یک پدیدهٔ اجتماعی همواره متأثر از شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بوده است. نظریه‌های مختلفی از جمله نظریهٔ اقتصاد نئوکلاسیک و نظریهٔ محرومیت نسبی، به تبیین علل مهاجرت پرداخته‌اند. نظریهٔ «مایکل تودارو» بر نقش تفاوت درآمد مورد انتظار در شهر و روستا در تصمیم‌گیری برای مهاجرت تأکید کرده است. تلاش برای بهبود شرایط زندگی و دستیابی به فرصت‌های بهتر، انگیزهٔ اصلی مهاجرت به شمار می‌رود.

۲. مهاجرت نخبگان در ایران: علل و عوامل

مهاجرت نخبگان پدیده‌ای اجتماعی ناشی از عوامل گوناگون، تأثیرات منفی بر توسعهٔ اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ایران داشته است. نیروی انسانی متخصص به‌ویژه نخبگان، سرمایه‌ای حیاتی برای پیشرفت ایران محسوب می‌شوند و خروج آن‌ها سالانه خسارت‌های مالی قابل‌توجهی به‌همراه دارد. ایران به‌عنوان یک کشور در حال توسعه، برای پیشرفت نیازمند حفظ و بهره‌مندی از نخبگان خود است؛ بااین‌حال پدیدهٔ فرار مغزها در دهه‌های اخیر به‌ویژه در میان نخبگان علمی افزایش یافته و روند توسعه را کند کرده است. در عصر جهانی‌شدن و تحولات سریع، شاخص‌های توسعه تغییر یافته و نیروی انسانی خلاق و کارآمد اهمیت بیشتری یافته است. نخبه در ایران به فردی اطلاق می‌شود که با تکیه بر استعداد و خلاقیت خود در زمینه‌های مختلف علمی، فرهنگی و مدیریتی اثرگذار بوده و به پیشرفت کشور سرعت می‌بخشد. آمارها نشان می‌دهد که مهاجرت نخبگان ایرانی شامل اساتید دانشگاه، پزشکان، پژوهشگران و مهندسان به یک معضل جدی تبدیل شده و خسارات مالی و معنوی فراوانی به ایران‌زمین وارد کرده است. درصد قابل‌توجهی از مدال‌آوران المپیادهای علمی و رتبه‌های برتر کنکور نیز از کشور مهاجرت کرده‌اند. بر اساس آمارها تعداد قابل‌توجهی از ایرانیان تحصیل‌کرده و متخصص در کشورهای مختلف به‌ویژه آمریکا و کانادا ساکن هستند و این امر، ضرورت توجه به علل و عوامل این پدیده و ارائهٔ راهکارهای مؤثر برای مقابله با آن را بیش از پیش آشکار می‌سازد.

۳. مهاجرت نخبگان ورزشی در ایران: انگیزه‌ها، علل و پیامدها

ورزش به‌عنوان ابزاری چندوجهی در دنیای امروز برای دولت‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و می‌تواند در راستای تحقق اهداف توسعهٔ اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به کار گرفته شود. بررسی عوامل مؤثر بر رشد و توسعهٔ ورزش به‌منظور دستیابی به اهداف استراتژیک کشورها ضروری است. صنعت ورزش در ایران با وجود پتانسیل بالا با چالش‌هایی نظیر ضعف‌های قانونی، عدم شفافیت مالی و وابستگی به منابع دولتی مواجه است. عدم ساماندهی ورزش حرفه‌ای، عدم اجرای کامل خصوصی‌سازی و عدم تناسب بین اعتبارات هزینه‌ای و عمرانی از جمله موانع توسعهٔ این صنعت محسوب می‌شود؛ همچنین مهاجرت ورزشکاران نخبه به‌ویژه باتوجه‌به اثرات فرهنگی و اجتماعی آن به یک دغدغهٔ جدی تبدیل شده است. برای رفع این مشکلات و ارتقای جایگاه ورزش ایران در سطح بین‌المللی، اصلاحات ساختاری و قانونی، شفاف‌سازی مالی، جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و توجه به ورزش پایه ضروری است؛ همچنین باید با گرفتن تدابیر مناسب از مهاجرت ورزشکاران نخبه جلوگیری و زمینه برای رشد و شکوفایی استعدادهای ورزشی در داخل کشور فراهم شود.

۴. راهکارها و سیاست‌های جلوگیری از مهاجرت نخبگان (علمی و ورزشی) از ایران

نخبگان علمی نقش کلیدی در توسعهٔ جوامع دارند و مهاجرت آن‌ها توسعه‌نیافتگی و شکاف با کشورهای پیشرفته را تشدید می‌کند. سیاست‌های تشویق بازگشت متخصصان شامل شبکه‌سازی مهاجران، برنامه‌های بازگشت موقت و دائم است. شبکه‌سازی با هدف تقویت ارتباط متخصصان خارج از کشور با داخل، برنامه‌های موقت با تسهیلات مالی و اقامتی و برنامه‌های دائم با مشوق‌های شغلی و رفاهی برای کارآفرینان و پژوهشگران دولتی طراحی شده‌اند. رویکردهای سنتی مقابله با فرار مغزها مبتنی بر نگاه سرمایه‌ای به انسان و محدودکردن مهاجرت، ناکارآمد بوده‌اند. جامعه‌شناسی علم و فناوری بر نقش جوامع علمی و پیوندهای فرد با محیط در خلق و کاربرد دانش تأکید دارد. رویکرد نو بر بهره‌گیری از ظرفیت متخصصان خارج از کشور از طریق بازگشت آن‌ها یا همکاری از راه دور (بهره‌گیری از مغزها) تمرکز دارد. کشورهایی مانند هند و چین با موفقیت از این رویکرد استفاده کرده و با ایجاد شبکه‌ها و ارائهٔ مشوق‌ها به توسعهٔ صنایع خود کمک کرده‌اند. در ایران، عوامل دافع داخلی نقش مهم‌تری در مهاجرت نخبگان علمی دارند. راهکار مقابله با این پدیده ترکیبی از تقویت جاذبه‌های شغلی و اجتماعی، تسهیل چرخش مغزها، ارتقای جایگاه علمی کشور و بسترسازی برای فعالیت نخبگان است. حفظ منزلت اساتید و پژوهشگران، ایجاد امنیت شغلی، ایجاد فضای اقتصادی و سیاسی مناسب، تناسب حقوق و مزایا با کارایی، مبارزه با فساد، آزادی اندیشه و ایجاد نظام انگیزشی کارآمد از جمله عوامل مؤثر در کاهش مهاجرت نخبگان علمی است. مهاجرت نخبگان ورزشی به‌دلیل تأثیرات منفی بر اعتبار ملی نیازمند توجه است. راهکارهای مقابله با آن شامل ارتقای جایگاه ورزش از طریق آموزش و رسانه، بهبود زیرساخت‌های مالی، گسترش سرمایهٔ اجتماعی و اعتمادسازی است. مدیران ورزشی می‌توانند با هدف‌گذاری بلندمدت، ایجاد لیگ‌های ساختارمند، توسعهٔ ورزش پایه و فراهم‌سازی امکانات، شرایط بهتری برای فعالیت حرفه‌ای ورزشکاران فراهم کنند. استفاده از ورزشکاران در برنامه‌های توسعهٔ ورزش پایه و ایجاد استقلال مالی برای فدراسیون‌ها می‌تواند در ماندگاری ورزشکاران مؤثر باشد. کشورهای مختلف راهکارهای متنوعی برای جذب و حفظ نخبگان به کار گرفته‌اند؛ بررسی این سیاست‌ها می‌تواند برای ایران مفید باشد.

بخشی از کتاب مهاجرت نخبگان

«برنامۀ هفتم

توسعۀ مشاركت نخبگان در نظام اداري و مديريتي كشور

سياست: ارتقای ظرفيت‌هاي اداري و مديريتي و توسعۀ ساختارها.

دلايل توجيهي:

۱. ضرورت مقررات‌زدايي و انعطاف‌پذيري نظام اداري و مديريتي براي جذب نخبگان و استفادۀ بهينه از آن‌ها؛

۲. دانش‌بر شدن فعاليت‌هاي كارشناسانه و اقتصادي و مديريتي؛

۳. ضرورت پيشبرد برنامه‌هاي تحول اداري مبتني بر توسعۀ ظرفيت به‌كارگيري نخبگان.

سازمان متولي: سازمان مديريت و برنامه‌ريزي.

سازمان همكار: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت صنايع، معادن و فلزات.

شرح اقدامات برنامه:

۱. تدوين لايحۀ حمايت مالي ويژۀ دولت از مؤسسات و شركت‌هاي مشاوره‌اي و مهندسي‌ای كه در زمينۀ انتقال فناوري‌هاي برتر و نو، بهبود نظام مديريت، نوآوري و ابداع فعاليت دارند توسط سازمان مديريت و برنامه‌ريزي و با همكاري وزارتخانه‌هاي صنايع، معادن و فلزات و علوم، تحقيقات و فناوري؛

۲. تدوين لايحۀ تسهيل روند ثبت و صدور مجوز تأسيس انجمن‌هاي علمي، سازمان‌های غیردولتی و شركت‌هاي مشاوره‌اي مؤسسات پژوهشي و فرهنگي و هنري غيردولتي؛

۳. تأسيس مراكز مشاورۀ مديريت در دستگاه‌هاي اجرايي و تقويت مراكز موجود از نظر مالي و نيروي انساني؛

۴. تدوين لايحۀ بازطراحي مشاغل دولتي با رويكرد جذب متخصصان و نخبگان با همكاري وزارتخانه‌هاي علوم، تحقیقات و فناوری و صنايع، معادن و فلزات.»