کتاب درباره خدا

کتاب درباره خدا با عنوان اصلی The question of God : an introduction and sourcebook نوشتهٔ مایکل پامر و ترجمهٔ نعیمه پورمحمدی (استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب)  است. انتشارات علمی و فرهنگی این کتاب را منتشر کرده است. اثر حاضر به‌دلیل تحلیل جامع و منصفانهٔ شش دلیل مهمّ اثبات وجود خدا در سنت الهیاتی غرب، مورد توجه و تحسین قرار گرفته است. «مصطفی ملکیان»، اندیشمند ایرانی این اثر را یکی از بهترین کتاب‌ها در حوزهٔ فلسفهٔ تحلیلی دین به زبان انگلیسی دانسته است. این کتاب ترکیبی از یک کتاب درسی و مجموعه‌ای از متون اصلی است. نسخهٔ الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب درباره خدا اثر مایکل پامر

کتاب «دربارهٔ خدا» که نخستین‌بار در سال ۲۰۰۱ میلادی و در ایران در سال ۱۳۹۳ منتشر شده، یکی از منابع مهم در حوزهٔ فلسفهٔ دین و تحلیلی جامع از شش استدلال کلاسیک برای اثبات وجود خدا است. این استدلال‌ها شامل برهان وجودشناختی، جهان‌شناختی، نظم، معجزه‌ها، اخلاقی و عمل‌گرایانه است. «مایکل پامر» در این کتاب با بررسی دقیق این دلایل، به نقدها و پاسخ‌های مطرح‌شده دربارهٔ آن‌ها پرداخته است؛ بدون اینکه خودش موضع مشخصی در تأیید یا رد وجود خدا اتخاذ کند. کتاب حاضر به‌دلیل استفاده از منابع آموزشی متنوع از جمله گزیده‌هایی از متون اصلی، تمرین‌ها، تصاویر و راهنمای مطالعه به‌عنوان یک متن مرجع در آموزش فلسفهٔ دین شناخته شده است. نویسنده تلاش کرده با رویکردی منصفانه، استحکام یا ضعف هر یک از استدلال‌ها را نشان دهد و اهمیت آن‌ها را در سنت الهیاتی غربی بررسی کند. این کتاب را مقدمه‌ای روزآمد و قابل درک بر شش دلیل مهم اثبات وجود خدا دانسته‌اند. ویژگی برجستهٔ این کتاب این است که بی‌آن‌که به دانش خاص فلسفی نیاز باشد، انبوهی از منابع مهم از میان متن‌های کلاسیک و معاصر را گرد آورده است. این اثر به این دلیل که آمیزه‌ای از تحلیل انتقادی و گزیده‌های گسترده از متون دیگر است، برای شاگردان و آموزگاران در سطح مدرسه یا دانشگاه در رشته‌های فلسفهٔ مطالعات دینی و الاهیات سودمند است.

کتاب «دربارهٔ خدا» شش فصل و هر فصل پنج بخش دارد؛ «شرح» (شامل خلاصه و تحلیل دلیل مورد بحث، همراه با تمرین‌ها و زندگی‌نامه‌های کوتاه)، «پرسش‌ها»، «منبع‌ها» (شامل گزیده‌ای از متن‌های اصلی مرتبط)، «کتاب‌های مهم» و «کتابنامه». این کتاب ترکیبی از یک کتاب درسی و مجموعه‌ای از متون اصلی است؛ همچون «پنج راه» از «توماس آکوئیناس»، «برهان نظم» از «ویلیام پیلی»، «استدلال معجزه‌ها» از «دیوید هیوم»، «شرط‌بندی» از «پاسکال» و... . هدف نویسنده این بوده است که خوانندگان علاوه‌بر تحلیل‌های نویسنده، به منابع اصلی دسترسی داشته باشند: همچنین محتوای این کتاب عمدتاً برگرفته از سخنرانی‌های فلسفهٔ دینِ نویسنده در دانشگاه بریستول است. این دومین کتاب از او است که توسط انتشارات راتلج منتشر شده است. این کتاب درسی مهم، شش استدلال بزرگ برای اثبات وجود خدا را معرفی کرده است؛ استدلال‌هایی که در مجموعه‌ای غنی از متون اصلی (از کلاسیک تا معاصر) یافت می‌شود. نویسنده برای استدلال وجودشناختی از متونی به قلم «آنسلم»، «هایت»، «دکارت»، «کانت»، «فیندلی»، «مالکوم» و «هیک» بهره گرفته است. استدلال کیهان‌شناختی با کمک متون «آکوئیناس»، «تیلور»، «هیوم» و «کانت» نوشته شده است. استدلال از طریق نظم به نگاه به متون «پیلی»، «هیوم»، «داروین»، «داوکینز» و «وارد» به رشتهٔ تحریر درآمده است. «مایکل پامر» برای استدلال از طریق معجزات از آثار «هیوم»، «هامبورگر»، «کولمن»، «فلو»، «سوئینبرن» و «دایموند» استفاده کرده است. استدلال اخلاقی با نظر به متون افلاطون، «لوییس»، «کانت»، «راشلز»، «مارتین» و «نیلسن» و استدلال عمل‌گرایانه باتوجه‌به متون «پاسکال»، «گریسلی»، «استیچ»، «پنلهام»، «جیمز» و «مور» نوشته شده است.

خلاصه کتاب درباره خدا

در کتاب «دربارهٔ خدا» شش دلیل مختلف برای اثبات وجود خدا بررسی شده است. «دلیل وجودشناختی» به تحلیل مفهومیِ خدا و بر اساس تناقض‌پذیری انکار وجود خدا استناد می‌کند. «دلیل جهان‌شناختی» بر اساس مشاهدات و تحلیل‌های جهان برای اثبات وجود خدا به کار می‌رود و به دلایل حرکت، علت و امکان اشاره دارد. «دلیل نظم» با تکیه بر نظم و هدفمندی موجود در جهان، اثبات می‌کند که باید یک طراح جهانی وجود داشته باشد. «دلیل معجزه‌ها» با استناد به پدیده‌های فوق‌العاده و معجزات ادعاییْ وجود خدا را ثابت می‌کند، اما نقدهایی به اعتبار شاهدان معجزات وارد است. «دلیل اخلاقی» به این نکته می‌پردازد که بدون وجود خدا نمی‌توان تصمیمات اخلاقی معتبر گرفت و اخلاق انسان به خدا وابسته است. در نهایت، «دلیل عمل‌گرایانه» به فواید عملی باور به خدا توجه دارد و استدلال می‌کند که حتی اگر برهان‌های عقلی یا تجربی برای اثبات وجود خدا وجود نداشته باشد، از نظر عملی بهترین انتخاب ایمان به خدا است.

چرا باید کتاب درباره خدا را بخوانیم؟

این کتاب یک ارزیابی انتقادی از شش دلیل مهم برای اثبات وجود خدا در سنت الهیاتی غربی ارائه داده است. مطالعهٔ این اثر نیازی به دانش تخصصی در فلسفه ندارد.

کتاب درباره خدا را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب را به دانشجویان و پژوهشگرانِ حوزهٔ فلسفهٔ دین، علاقه‌مندان به مطالعه در باب اثبات خدا و نیز دانشجویان و معلمان در سطح مدرسه یا دانشگاه پیشنهاد می‌کنیم.

درباره مایکل پامر

«مایکل پامر» (Michael Palmer) یک فیلسوف انگلیسی است که در سال ۱۹۴۵ میلادی زاده شده است. آثار او به زبان‌های مختلف ترجمه شده است. زمینهٔ اصلی علاقهٔ او فلسفهٔ دین بوه؛ همچنین به فلسفهٔ الحاد پرداخته است. از آثار مکتوب او می‌توان به کتاب‌های «اعتقاد آتئیست» (۲۰۱۰)، «آغازگر آتئیست» (۲۰۱۲) و «دربارهٔ خدا» (۲۰۰۱) اشاره کرد.

خلاصه فصل‌های کتاب درباره خدا

فصل ۱: «دلیل وجود‌شناختی»:

برهان وجودشناختی یکی از مهم‌ترین استدلال‌های اثبات وجود خدا است که توسط «قدیس آنسلم» در قرن یازدهم میلادی مطرح شد؛ سپس مورد نقد و بازنگری فیلسوفانی همچون «دکارت»، «کانت» و «پلانتینگا» قرار گرفت. این برهان به‌دلیل پیشینی‌بودن، از سایر براهین اثبات خدا متمایز است؛ چراکه بدون نیاز به شواهد تجربی و صرفاً بر اساس تحلیل مفهوم خدا استدلال می‌کند. آنسلم خدا را به‌عنوان بزرگ‌ترین موجود تصورشدنی تعریف و استدلال کرده است که اگر خدا فقط در ذهن وجود داشته باشد، می‌توان موجودی بزرگ‌تر (که در خارج نیز وجود دارد) تصور کرد، اما این امر تناقض‌آمیز است. خدا باید در واقعیت نیز وجود داشته باشد؛ او همچنین تفاوت بین وجود ذهنی (تصور چیزی در ذهن) و وجود صوری (وجود واقعی در خارج) را مطرح و بیان کرده است که اگر خدا صرفاً در ذهن باشد، دیگر بزرگ‌ترین موجود قابل‌تصور نخواهد بود؛ ازاین‌رو انکار وجود خدا توسط خداناباوران به زعم آنسلم، نوعی تناقض منطقی و حماقت محسوب می‌شود.

فصل ۲: «دلیل جهان‌شناختی‌شناختی»:

دلیل جهان‌شناختی برهانی پسینی است که با تحلیل تجربه‌های ما از جهان، وجود خدا را اثبات می‌کند. این دلیل برخلاف براهین وجودشناختی، مبتنی بر مشاهدات و تحلیل منطقی آن‌ها است. فیلسوفانی همچون افلاطون، ارسطو، ابن رشد، دکارت، اسپینوزا، لاک و متأخرینی مانند «کاپلستون»، «تیلور»، «رایشنباخ» و «کریگ» از این برهان دفاع کرده‌اند؛ درحالی‌که کانت، هیوم و راسل از منتقدان آن بوده‌اند. قدیس توماس آکوئیناس در کتاب «جامع الاهیات» پنج راه برای اثبات وجود خدا ارائه کرده که سه مورد آن تقریراتی از دلیل جهان‌شناختی است. در دلیل از راه حرکتْ هر چیزی که متحرک است، باید توسط چیزی دیگر به حرکت درآمده باشد، اما تسلسل نامتناهی ممکن نیست؛ پس باید «محرک غیرمتحرک» وجود داشته باشد که همان خدا است. در دلیلْ از راه علت، هر موجودی علتی دارد و چون سلسلهٔ علل نمی‌تواند نامتناهی باشد، باید یک «علت اول» وجود داشته باشد که خود بی‌علت است. در دلیل از راه امکان، موجودات ممکن‌الوجود برای وجودداشتن نیازمند علتی هستند و برای جلوگیری از تسلسل باید یک موجود واجب‌الوجود (خدا) وجود داشته باشد. آکوئیناس نظریهٔ قوه و فعل ارسطو را برای استدلال‌های خود به کار گرفت. بر اساس این نظریه تغییر زمانی رخ می‌دهد که چیزی از حالت بالقوه به بالفعل تبدیل شود، اما این تغییر باید توسط علتی بیرونی صورت گیرد که در نهایت به محرک نخستین یا علت اول می‌رسد.

فصل ۳: «دلیل از راه نظم»:

دلیل از راه نظم یا دلیل غایت‌شناختی به اثبات وجود خدا از طریق نظم و ترتیب موجود در جهان می‌پردازد. این دلیل برخلاف دلایل وجودشناختی بر اساس نظم خاص جهان است که از خود هدفمندی و غایت‌شناسی را نشان می‌دهد. دلیل نظم به‌ویژه در قرون‌وسطی و دوره‌های بعد مورد توجه بوده و در آثار فیلسوفانی همچون ویلیام پیلی و آکوئیناس مطرح شده است. این دلیل با مشاهدهٔ نظم‌های فیزیکی، شیمیایی و زیست‌شناختی در طبیعت به اثبات وجود یک طراح جهانی می‌پردازد. منتقدان برجستهٔ این دلیل، هیوم و کانت بودند که آن را نقد کرده‌اند. هیوم در کتاب «گفتارهایی دربارهٔ دین طبیعی» اشاره کرده است که نظم و هماهنگی در طبیعت می‌تواند ناشی از یک علت مشابه ذهن انسانی باشد که به اثبات وجود خدا و شباهت او به عقل بشر می‌انجامد. یکی از مثال‌های مشهوری که برای این دلیل مطرح می‌شود، بررسی ساختار دقیق چشم انسان است که شبیه‌سازی آن توسط انسان غیرممکن است. این نوع نظم‌ها به باور نیوتون نشان می‌دهند که جهانی هدفمند و طراحی‌شده توسط موجودی با قدرت بالا وجود دارد.

فصل ۴: «دلیل از راه معجزه‌ها»:

دین‌های خداباوری اغلب به معجزه‌ها باور دارند و شخصیت‌های اصلی دین‌ها مانند حضرت موسی (ع)، حضرت محمد (ع) و حضرت عیسی (ع) با توانایی معجزه‌کردن شناخته می‌شوند. در مسیحیت، معجزه‌ها به‌ویژه رستاخیز حضرت مسیح برای تأیید ماهیت الهی او ضروری است. معجزه‌ها می‌توانند شامل شفاهای معجزه‌آمیز، نمایان‌شدن مریم باکره و دیگر پدیده‌های مشابه باشند که به‌عنوان نشانه‌هایی از مداخلۀ خدا در جهان محسوب می‌شوند. دلیل از راه معجزه‌ها از پدیده‌های فوق‌العاده استفاده می‌کند تا به اثبات وجود خدا بپردازد، اما نقدهایی به این دلیل وجود دارد. دو نقد اصلی این است که اولاً پدیده‌های معجزه‌آمیز به‌طور طبیعی نمی‌توانند اتفاق بیفتند و ثانیاً شاهدان معجزه‌ها ممکن است دچار اشتباه شوند. هیوم در مقاله‌اش با عنوان «دربارۀ معجزه‌ها» این نقدها را مطرح کرده و با استفاده از استقرا به این نتیجه می‌رسد که بینه برای تأیید معجزه‌ها ذاتاً نامحتمل است. به‌طور خاص وقتی شهادت شاهدان را ارزیابی می‌کنیم، باید به احتمالات و ویژگی‌های آن‌ها توجه کنیم. اگر وقوع معجزه‌ها بسیار نامحتمل باشد، حتی اگر شاهدان معتبر باشند باید احتمال اشتباه یا گمراه‌شدن آن‌ها را بیشتر از وقوع معجزه در نظر گرفت.

فصل ۵: «دلیل اخلاقی»:

دلیل اخلاقی به‌عنوان یکی از دلایل پسینی برای اثبات وجود خدا، بر تجربهٔ عملی اخلاقی بشر تکیه دارد. این تجربه شامل تصمیم‌های اخلاقی است که افراد در زندگی خود می‌گیرند و ادعا می‌شود که بدون پیش‌فرض واقعیت الاهی نمی‌توان به‌طور موجه این تصمیم‌ها را اتخاذ کرد. این دلیل به این نکته اشاره دارد که خدا منشأ الزام اخلاقی است. برخی فیلسوفان مانند «فردریک تمپل» و «آ. ای. تیلور» معتقد هستند که نظریهٔ انتخاب طبیعی نمی‌تواند توضیح‌دهندهٔ ظرفیت اخلاقی انسان باشد. «دفاع کارامازف» می‌گوید جدایی میان اخلاق و خداوند به فساد اخلاقی منجر خواهد شد. «ایوان کارامازف» در رمان مشهورِ داستایفسکی می‌گوید «اگر خدایی وجود نداشته باشد، هر چیزی رواست.». نیچه نیز چنین نظری دارد؛ هرچند از دین انتقاد می‌کند اما می‌پذیرد که فرضیهٔ خدا پادزهر قوی برای پوچ‌گرایی اخلاقی است

فصل ۶: «دلیل عمل‌گرایانه»:

دلیل عمل‌گرایانه برای اثبات وجود خدا می‌گوید چون برهان‌های عقلی یا تجربی معتبر برای اثبات وجود خدا وجود ندارد، باید به فواید عملی باور به خدا توجه کنیم. در این دیدگاه مهم نیست که خدا به‌طور عینی وجود دارد یا نه؛ بلکه باید باور به خدا را به‌دلیل نتایج عملی مثبت آن توجیه کنیم. این دیدگاه ابتدا توسط «بلز پاسکال» در کتاب «اندیشه‌ها» مطرح شد. او در مشهورترین بیان خود به نام «شرط‌بندی» استدلال کرده است که انسان باید تصمیم بگیرد آیا خدا وجود دارد یا نه و بر اساس نفع شخصی باید انتخاب کند. اگر به خدا ایمان داشته باشیم و خدا وجود داشته باشد، به بهشت خواهیم رفت، ولی اگر او وجود نداشته باشد تنها ضرر کرده‌ایم. در مقابل، اگر به خدا ایمان نداشته باشیم و او وجود داشته باشد، به جهنم خواهیم رفت؛ بنابراین پاسکال نتیجه می‌گیرد که بهترین انتخاب این است که به خدا ایمان بیاوریم؛ چون از نظر عملی این انتخاب سودمندتر است.

نظر افراد یا مجله‌ها درباره این کتاب چیست؟

«مصطفی ملکیان»، اندیشمند و منتقد فلسفه این کتاب را اثری برجسته در حوزهٔ فلسفهٔ دین دانسته و ترجمهٔ فارسی آن را دقیق و وفادار به متن اصلی توصیف کرده است.

«راب فیشر» در «نقدهایی در دین و الهیات» نوشته است که کتاب «دربارهٔ خدا» به‌شکلی استثنایی خوبْ اندیشیده‌شده و به‌طور استثنایی خوبْ ارائه شده است.

«مارتین کامرو» از «اِکساپُزیتوری تایمز» این اثر را منطقی، روشن و منصفانه توصیف و آن را به دانشجوهای دانشگاه توصیه کرده است.

بخشی از کتاب درباره خدا

«عامه‌پسندترین دلیل در میان تمامی دلیل‌های اثبات وجود خدا، دلیل از راه نظم -- یا به بیان دیگر، دلیل غایت‌شناختی (گرفته شده از واژه‌ای یونانی به معنای "غایت" یا "هدف") -- است. دلیل نظم، همان طور که از نام آن پیداست، نوع دیگری از دلیل جهان‌شناختی است؛ یعنی چندان بر پایه این بنا نشده است که عالم (جهان) وجود دارد، بلکه بر این اساس مبتنی است که عالم به شکل خاصی وجود دارد، یعنی به شکلی که از خود نظم و ترتیب نشان می‌دهد. همچنین از این بیان درمی‌یابیم که دلیل نظم ویژگی پسینی دارد؛ یعنی مثل دلیل وجودشناختی نیست که ادعا کند نتیجه‌هایش از نظر منطقی صادقند، به طوری که انکار نتیجه‌های آن خودمتناقض باشد. در واقع، باید میان این دو دلیل تمایز نهاد. دلیل جهان‌شناختی، آن‌گونه که آکوئیناس بیان می‌کند، با واقعیت‌های تجربی مشخصی مثلاً این که چیزها متحرکند، معلولند و وجود دارند، آغاز می‌شود که بنا بر ادعای او این واقعیت‌ها آن اندازه از لحاظ حسی بدیهی‌اند که انکار آن‌ها ممکن نیست. آکوئیناس با در نظر گرفتن لازمۀ منطقی این واقعیت‌ها، نتیجه می‌گیرد که این واقعیت‌ها باید به موجودی مطلقاً ضروری وابسته باشند. دلیل نظم راه متفاوتی در پیش می‌گیرد، چون برای اثبات وابستگی وجودشناختی جهان به خدا، با واقعیتی تجربی -- این که جهان نظم و ترتیب دارد -- آغاز می‌کند. ولی از راه بررسی مقایسه‌ای این جهان با سایر چیزهای منظم پیش می‌رود، نه از راه پیمودن مراحل قیاس. به عبارت دیگر، بینه‌ای که دلیل نظم اقامه می‌کند در اصل از بررسی نمونه‌های مشابهی از نظم به دست آمده است؛ و بنا بر ادعای دلیل نظم، این نمونه‌ها اگرچه وجود خدا را به طور قاطع ثابت نمی‌کند، تا اندازهٔ زیادی وجود خدا را محتمل می‌سازد.»