کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه

کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه نوشتهٔ آرش رییسی نژاد و ترجمهٔ پریسا فرهادی است. نشر نی این کتاب تاریخ را منتشر کرده است؛ کتابی در باب ایران، کردهای عراق و شیعیان لبنان (۱۳۳۷ - ۱۳۵۷).

درباره کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه

کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه (The Shah of Iran, the Iraqi Kurds and the Lebanese Shia) که بر درهم‌تنیدگی سیاست خارجی ایران با تاریخ و جغرافیای ویژهٔ این کشور متمرکز است، در ۹ فصل نوشته شده است. این کتاب در ژوئن ۲۰۱۸ (تابستان ۱۳۹۷) از سوی انتشارات معتبر پالگریومک‌میلان (Palgrave MacMillan) به چاپ رسید. حجم، گستره و گوناگونی اسنادی که در آن استفاده شده، نشان‌دهندهٔ دست‌اول‌بودن روایت کتاب است؛ کتابی که برای نخستین‌بار روایتی نو از سیاستِ ناگفتهٔ ایران در شطرنج قدرت در خاورمیانه را بیان کرده است. این اثر با تکیه بر ویژگی‌های ژئوپلیتیکی ایران، بر اهمیت نقش شاه و دیگر نهادهای تصمیم‌گیر در سیاست خارجی کشور تأکید کرده است؛ همچنین برای نخستین‌بار سرنوشت رازآلود «امام موسی صدر» را بیان کرده و رابطهٔ پر فرازونشیب ایران را با «ملامصطفی بارزانی» را بازگو کرده است. آرش رییسی نژاد در این کتاب نشان داده است که شاه ایران در میانهٔ سال‌های ۱۳۳۷ و ۱۳۵۷ روابط استراتژيکی را با کردهای عراقی و شیعیان لبنانی برای حفظ امنیت ملی،‌ یکپارچگی سرزمینی و مهار دشمنان خود برقرار کرد. این نویسنده، استادیار و معاون گروه روابط بین‌الملل در دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسیِ دانشگاه تهران بوده است.

خواندن کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران تاریخ معاصر ایران و خاورمیانه (۱۳۳۷ - ۱۳۵۷) پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه

«در سال‌های آغازین سدهٔ شانزدهم میلادی، شاه اسماعیل اول (۱۵۰۱-۱۵۲۴ میلادی) پادشاهی صفوی (۱۵۰۱-۱۷۰۱ میلادی) را بنیان گذارد و برای نخستین بار پس از فروپاشی شاهنشاهی ساسانیان قدرت ایرانِ یکپارچه را احیا کرد. گذشته از این، او هویت نوین ایرانیان را بر پایهٔ اسلام شیعهٔ دوازده‌امامی بازسازی کرد. تصمیم تاریخی شاه اسماعیل تصمیمی بسیار سرنوشت‌ساز در پی‌افکندن هویت یگانهٔ ایران مدرن بود. برآمدن دولتی شیعی در فلات ایران تأثیری ژرف بر دیگر جوامع شیعهٔ خاورمیانه، به‌ویژه شیعیان ترک‌زبان در آناتولی و آسیای صغیر، گذاشت. شاه اسماعیل هم فرمانروای آرمانی و هم مرشد کامل برای این گروه از ترک‌زبانان شده بود. ترکان شیعه که از سوی سلاطین عثمانی مورد آزار و اذیت قرار گرفته بودند، از پیروزی‌های پی‌درپی شاه جوان صفوی شادمان و خرسند بودند. آنان سرانجام به رهبری شاهقلی‌بابا تکه‌لی (بندهٔ شاه ــ شاهکولو به ترکی استانبولی) در بهار ۸۸۹ خورشیدی (۱۵۱۰ میلادی) شورشی سراسری در آناتولی، به‌ویژه در تکه (آنتالیای امروزی)، به راه انداختند. گرچه شاه اسماعیل از قدرت حامیانش آگاه بود، اما او در آن زمان سرگرم دفاع از خاک ایران در برابر ازبکان سنی‌مذهب شد که به تشویق ترکان عثمانی به خراسان حمله کرده بودند. از این رو، شاه ایران که نمی‌خواست ایران در محاصرهٔ دو قدرت سنی ازبک و عثمانی باشد، از پشتیبانی شورش‌های شیعیان پرهیز کرد تا از تحریک سلطان عثمانی، بایزید دوم (۱۴۱۲ ـ ۱۴۸۱)، دوری گزیند. پس از چندین زدوخورد با ارتش عثمانی، شاهقلی تصمیم گرفت از رودخانهٔ فرات، مرز آن زمان امپراتوری عثمانی و پادشاهی صفوی، گذر کند تا به شاه اسماعیل، رهبر روحانی‌اش، بپیوندند. در مسیر حرکت به سوی ایران، اما او به همراه سه هزار تن از پیروانش در نبردی سرنوشت‌ساز با ترکان عثمانی در ۱۰ تیر ۸۹۰ (۲ ژوئیهٔ ۱۵۱۱) کشته شدند. گرچه شاهقلی بعدها همچو چهره‌ای روحانی و مقدس در میان شیعیان علوی در آناتولی و ترکیهٔ مدرن مورد ستایش قرار گرفت، اما سلاطین سنی عثمانی وحشیانه ترکان شیعه را سرکوب کردند. در این میان، شاه اسماعیل ازبکان سنی را شکست داد و رهبرشان، محمد شیبک خان (محمد شیبانی)، را در نبرد مرو، در ۱۰ آذر ۸۸۹ (۲ دسامبر ۱۵۱۰)، کشت. با این‌حال، سلطان سلیم اول (مشهور به یاووز ـ خونریز)، جانشین پدرش بایزید دوم، شد و تنها سه سال پس از سرکوب شورشیان ترک شیعه به ایران تاخت. سلطان عثمانی در ۳۰ مرداد ۸۹۳ (۲۲ اوت ۱۵۱۴) شاه صفوی را در نبرد چالدران شکست داد. با وجود همهٔ دلاوری‌های قزلباشان ایرانی و شخص شاه اسماعیل و ازکارانداختن توپخانهٔ عثمانی، فزونی سربازان عثمانی و برخورداری از جنگ‌افزارهای گرم و توپخانه، در کنار غرور بیش‌ازحد و تاکتیک نامناسب ایرانیان، پیروزی را برای ترکان عثمانی به ارمغان آورد. سلطان سلیم تبریز، پایتخت آن زمان ایران، را موقتاً اشغال کرد، مردم تبریز را قتل‌عام و شهر را به دست نیروهای ینی‌چری از بیخ‌وبن ویران کرد. با این‌حال، او با آگاه‌شدن از آمادگی دوبارهٔ ارتش ایران در همدان از آن‌جا به شتاب عقب‌نشینی کرد. نکتهٔ مهم این‌که، فقدان «اراده» یا «توانایی» شاه اسماعیل در پشتیبانی از گروه غیردولتی جنبش ترکان شیعه در آناتولی سرانجام به شکست ارتش ایران و ازدست‌رفتن همیشگی کردستان سوریه و ترکیهٔ مدرن شد. نیم‌هزاره بعدتر، ایران در زمان محمدرضا شاه پهلوی توانست سیاست خارجی غیردولتی را در جنوب لبنان و، به‌ویژه، در شمال عراق بنیان گذارد و برای دو دهه با موفقیت تهدیدات عراقی‌ها را که از سوی مصری‌ها و روس‌ها حمایت می‌شدند، مهار کند. بررسی ژرف تاریخی روابط استراتژیک ایران دوران پهلوی با کردهای عراق و شیعیان لبنان نشان‌دهندهٔ پیوستگی و تداوم سیاست خارجی غیردولتی ایران است. این پیوستگی و تداوم را می‌باید در دلایل زیر یافت:»