کتاب تحولات فکری حوزه علمیه قم

کتاب تحولات فکری حوزه علمیه قم ۱۳۰۱-۱۳۵۷ نوشتهٔ مرجان برهانی و حجت الله علیمحمدی است و انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب تحولات فکری حوزه علمیه قم

شهر قم و حوزهٔ علمیهٔ شیعه پیوندی دیرین و ناگسستنی دارند. این شهر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین شهرهای مذهبی، مهد تولد تشیع در ایران و از دیرباز مرکز فعّالیت‌های علمی و عملی شیعیان است. این شهر سابقهٔ درخشانی در تشکیل، استقرار و استمرار حوزه‌های علمیه و پایگاه‌های دینی و مذهبی مردم دارد و ثمرهٔ این همراهی و پیوند، به پایه‌گذاری حرکتی اصیل به نام «انقلاب اسلامی» در ایران منجر شده است. بی‌شک بسیاری از فعّالیت‌های حوزهٔ علمیهٔ قم، جهت‌دهندهٔ نهضت اسلامی ایران و به‌تبع آن انقلاب اسلامی بوده است.

حوزهٔ علمیهٔ قم از ابتدای تأسیس تا پیروزی انقلاب اسلامی مقاطع مختلفی را تجربه کرد و با محوریت تاثیرگذاری در عرصه­‌های گوناگون سیاسی، فرهنگی و اقتصادی گام­‌هایی به پیش برداشت و یا احیاناً در برخی از موارد متوقف شد. شیخ مؤسس علاوه بر ایجاد برخی تنظیمات، کوشید برای ارتقای حوزه‌ٔ نوپا، آن را از تنش‌های سیاسی دور نگاه دارد و با حزم و دوراندیشی، رژیم را در براندازی آن ناکام گذارد. در مقطع مدیریت مراجع ثلاث، تعدد مدیریت حاکم بر حوزه و تلاش عوامل حکومت پهلوی در تفرقه­‌افکنی بین حوزویان، باعث متوقف‌شدن این مرکز علمی از ادامه‌ٔ مسیر شد. آیت‌الله بروجردی با پذیرش زعامت حوزه، برای سرعت­‌بخشی به تعالی آن و جبران سال­‌های ازدست‌رفته، اصلاحات مهمی را در دستور کار خود قرار داد. حوزه­ٔ علمیه در این مقطع با محوریت زعیم خود، در عرصه­‌های علمی، فرهنگی، اقتصادی، بین‌­المللی، سیاسی و اقتصادی به رونق و توسعه دست یافت. مرکز مذکور در دورهٔ نهضت، به‌ رغم محوریت زعمای چندگانه به رشدی قابل‌توجه دست یافت. در این دوره، فکر و اندیشه­ٔ طلاب و فضلا، به‌ شدت تحت تأثیر نگاه تحول­گرای امام خمینی قرار گرفت و پس از تبعید ایشان، شاگردانش این مسیر را پی گرفتند.

خواندن کتاب تحولات فکری حوزه علمیه قم را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران تاریخ معاصر ایران پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب تحولات فکری حوزه علمیه قم

«حوزهٔ علمیه، عنوانی متأخر برای سازمان‌ها، نهادها و مراکز آموزشی نظام‌مند علوم دینی در میان شیعهٔ امامیه است. «حوزه»، واژه‌ای عربی و به معنای ناحیه، مجتمع، قلمرو، جانب و مرکز است که در منابع قرون میانه به همراه واژگان اسلام، مسلمین، ملّا و مانند آن و غالباً در منابع فارسی، استعمال شده است. برای نخستین بار ظاهراً در اواخر عهد تیموریان است که در متون فارسی و در شرح احوال علما و طلاب علوم دینی، این واژه به همراه کلمهٔ «درس» آمده است. «علمیه» نیز واژه‌ای عربی و حاصلِ ترکیب کلمهٔ علم با «ی» مشدد نسبیت است که برخلاف واژهٔ «حوزه» در قرون میانه چندان کاربرد نداشته و از حدود قرن ششم به بعد می‌توان آن را در منابع عربی و فارسی یافت. اما در جریان تحولات سیاسی اجتماعی ایرانِ دوره قاجار، با ترکیب واژهٔ «علمیه»، اصطلاحات گوناگونی ساخته و به‌عنوان نام خاص به کار گرفته شد.

در دوران قاجار و به‌ویژه از اواخر قرن سیزدهم قمری که ظهور مؤسسات و پدیده‌های نوین تمدنی شدت گرفت، واژگان «حوزه» و «علمیه» نیز کاربردهای دیگری یافت که حاصل آن تحول معنا و مفهوم آنها بود. در این دوره، واژهٔ «حوزه» در ترکیبات جدیدی همانند حوزهٔ روحانی، حوزهٔ ادبی، حوزهٔ اجتماعی، حوزهٔ ملی و حوزهٔ علمی متداول شد؛ اما مقارن دورهٔ مشروطیت و با ظهور نهاد مجلس و پدیده‌هایی همانند احزاب و انتخابات، واژهٔ «حوزه» به همراه مفاهیم پیشین، معنای انجمن و گروه نیز یافت. در این سال‌ها برای نخستین بار همراه ترکیب «حوزهٔ انتخابات»، واژهٔ مطلق «حوزه» به مفهوم انجمن و گروه سیاسی به کار گرفته شد. معنای جدید «حوزه» زمانی رواج عام‌تر یافت که نام خاص انجمنی سیاسی شد. این انجمن «حوزهٔ اسلامی/اسلامیه» نام داشت که سید محمد طباطبایی به همراه سید عبدالله بهبهانی در تهران تشکیل دادند. همراه با کلمهٔ «حوزه»، «علمیه» نیز در سال‌های منتهی به مشروطیت مفاهیم جدیدی پیدا کرد. این واژه به‌عنوان نام خاص، ظاهراً نخستین بار اسم روزنامه‌ای بود که توسط اعتضادالسلطنه به سه زبان فارسی، عربی و فرانسه منتشر می‌شد. پس از آن، «علمیه» به مدرسه‌ای اطلاق شد که احتشام‌السلطنه در تهران آن را تأسیس کرد. انتخاب این عنوان برای مدرسهٔ مذکور بدان سبب بود که تا پیش از آن در تاریخ اسلام و ایران، مدرسه، جایگاه تعلیمات عالیه بود اما هم‌زمان با ایجاد این مدرسه، مدارس دیگری نیز ازجمله مدرسهٔ رشدیه، مدرسهٔ ابتدائیه، مدرسهٔ شرف، مدرسهٔ افتتاحیه و... در تهران و سایر شهرهای کشور تأسیس شد که غالباً به تعلیمات مقدماتی و به‌ویژه تعلیم کودکان اختصاص داشت. به همین سبب، مدرسهٔ علمیه که در سطوح بالاتر و تقریباً معادل دبیرستان امروزی، شاگرد می‌پذیرفت، عنوان علمیه یافت. کاربرد و مفهوم واژهٔ «علمیه» همچنان رو به گسترش بود. مقارن انقلاب مشروطیت و سربرآوردن انجمن‌های مختلف سیاسی، اصطلاح «حوزهٔ علمیه» نیز برای نخستین بار به‌کار برده شد که مفهوم انجمن یا گروه (= حوزه) علم (= علمیه) را داشت. در همین دوران، شیخ فضل‌الله نوری انجمنی سیاسی به نام «حوزهٔ علمیه» تأسیس کرد. وی این انجمن را در مقابل «حوزهٔ اسلامی/اسلامیه» که توسط طباطبائی و بهبهانی اداره می‌شد، ایجاد نمود. اصطلاح «هیئت علمیه» نیز در دههٔ بعد، عنوان گروهی سیاسی شد که به ریاست سید حسن مدرس در مجلس سوم شورای ملی شکل گرفت. هستهٔ این گروه، روحانیان بودند که تعداد آنها به یازده نفر می‌رسید. چند سال پس از آن، شکل‌گیری نهادی علمی- آموزشی به نام «حوزهٔ علمیه»، بار دیگر به این اصطلاح معنی جدیدی داد که امروزه مفهوم غالب این ترکیب است.»