کتاب فیلسوف تودار و رباعیات بودار

کتاب فیلسوف تودار و رباعیات بودار (پذیرش جهانی رباعیّات حکیم عمر خیّام) نوشتهٔ علی اصغر سیدغراب و ترجمهٔ مصطفی حسینی است و انتشارات شرکت کتاب هرمس آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب فیلسوف تودار و رباعیات بودار

بی‌گُمان، عمر خیام پرآوازه‌ترین شاعر ایرانی در آن سوی مرزهاست. این آوازه، از سویی، مرهون مضامین ابدی رباعیات اندک‌شمار اوست که به زبانی سخته و پخته و در قالبی موجز و آهنگین سروده شده‌اند و از دیگر سو، به‌دلیلِ ترجمهٔ استادانه و افسونکارانهٔ ادوارد فیتزجرالد (۱۸۸۳-۱۸۰۹)، شاعر ـ مترجم انگلیسی، است. این حقیقت که شعر خیام از رهگذر ترجمهٔ منظوم فیتزجرالد، اندک‌اندک، جهان غرب را درنوردید بر هیچ‌کس پوشیده نیست. شاید یکی از علل شهرت جهانگیر و حُسن قبول شعر خیام این است که شعر او ترجمانِ سرگشتگی‌ها و درماندگی‌های انسانِ غربی بود. گویی خیام از زبانِ او سخن می‌راند.

کتاب ارزشمند فیلسوف تودار و رباعیات بودار که زیر نظر دکتر علی‌اصغر سیدغراب، استاد برجستهٔ ادبیات فارسی دانشگاه لیدنِ هلند، گردآوری شده حاوی مقالاتی پُربار دربارهٔ حسنِ قبول رباعیات عمر خیام در کشورهای مختلف جهان است. مقالات این دفترِ گرانسنگ جملگی نکته‌آموزند و بدیع، و خواننده در نتیجهٔ مطالعهٔ آن‌ها به انبوهی اطّلاعات مفید دربارهٔ شعر خیام در دیگر کشورها دست می‌یازد. مقالات کتاب هرچند مستقل‌اند، امّا رشته‌ای نامریی، اندیشهٔ خیامی، آن‌ها را به هم پیوند می‌دهد. افزون بر این‌ها، کتاب در حکمِ رمانی جذّاب و گیراست که خواننده را همراه شعر خیام، تفرّج‌کنان، به سفری شورانگیز در چهارگوشهٔ جهان می‌برد و طُرفه آنکه شخصیت اصلی آن کسی نیست جُز «پیر سپیدموی دیرینه‌روزِ نشابور».

خواندن کتاب فیلسوف تودار و رباعیات بودار را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 مطالعهٔ این اثر برای دوستداران ادبیات فارسی، ادبیات تطبیقی و ادبیات جهان مفید و لذت‌بخش است.

بخشی از کتاب فیلسوف تودار و رباعیات بودار

«رباعیّات عمر خیّام از دیرباز اشعاری حکمت‌آمیز و بی‌زمان تلقّی شده که بیانگر مسائل اصلی حیات آدمی است. بی‌گُمان شهرت و مقبولیّت تاریخی رباعیّات در فرهنگ‌های مختلف مرهون جاودانگی و بلاغت این اشعار است. با اینکه عظمتِ رباعیّات انکارناپذیر است، اما به‌ندرت از منظر اجتماعی - سیاسی بررسی شده‌اند.

در مقالهٔ حاضر، بر آنم که نشان دهم بسیاری از این رباعیّات به‌منزلهٔ واکنشی بوده‌اند نسبت به پیدایش سنّت اسلامی و نابودی آزادیِ فکری که در چهار قرن نخست تاریخ اسلام بسیار رایج بود. نشان خواهم داد که وقتی رباعیّات خیّام در بافتار تاریخی روزگار او بنشیند، دیگر نمی‌توان آن‌ها را مویه‌هایِ بدبینانهٔ وجودشناختی شاعر - فیلسوفی مانند شوپنهاور دانست. البته می‌توان رباعیّات را به‌مثابهٔ انتقاد فکری از پیدایش اسلام سنّتی و نقلی ــ آن‌گونه که در الهیّات ایمان‌محور اشعری عرضه شده ــ تلقّی کرد. بحث من این است که عمر خیّام، حکیمی اهلِ تسامح که شاهد زوال علوم عقلی به‌دست دشمنان خردگرایی و آزاداندیشی بود، به شعر و شاعری پناه آورد و برای مقاومت در برابر ظهور سنّت دینی از «جواز شاعرانه» استفاده کرد. رباعیّات شعر اعتراضی شد علیه کسانی که مجالی برای گفتگو و بحث عالمانهٔ جدّی در مسائل مذهبی نمی‌دیدند و با استناد به آیات قرآنی نظیر «اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول و اولی‌الامر منکم» خواستار اطاعت مطلق بودند.

در دفاع از این تز لازم است که ابتدا به‌اختصار چشم‌انداز عقلی و سیاسی تمدّن اسلامی در چند قرن اول پس از آغاز آن را مرور کنیم و در باب عناصری که در شکوفایی تمدّن اسلامی و سپس زوال آن نقش داشتند تأمل کنیم. تنها از رهگذر قرار دادن رباعیّات در چارچوب گستردهٔ سیاسی عصر سلاجقه است که می‌توان به‌طور کامل اهمیّت اجتماعی - سیاسی آن‌ها را درک کرد.

از نیمهٔ دوم قرن دوم هجری و همزمان با خلافت منصور، به‌تدریج تلاش‌های فراوانی برای ارتقای علوم، خاصّه ریاضی و نجّوم، و فهم تفکّر یونانی و استفاده از برهان و عقل صورت گرفت. وقتی مهدی جانشین منصور شد کوشید تا با تفسیرهای انسان‌انگارانه از اسلام، که سهواً به مباحث الهیّاتی برای مواجهه با بدعت دامن می‌زد، مقابله کند. نهضت علمی، فلسفی، و ترجمه در عصر خلافتِ مأمون جانی دوباره یافت. مأمون، که مادرش ایرانی بود و خود شخصاً زمانی را در میانِ ایرانیان در خراسان گذرانده بود، علاقهٔ فراوانی به الهیّات خردگرایانه و نوبنیادِ معتزله داشت.

با شروعِ قرن سوم هجری، الهیّات خردگرایانهٔ معتزله، شیوهٔ غالب، و بخشِ اعظم میراث فکری یونانی مخصوصاً در حوزهٔ فلسفه، منطق، و طب به عربی ترجمه شده بود. نوزاییِ جهان اسلام آغاز و کسب علم و دانش، تحقیقات علمی، و روحیهٔ خردگرایی شکوفا شده بود و به دستاوردهای شگرفی در تمامی ابعاد مجاهدت‌های علمی انجامید. در این شرایط، فلاسفهٔ یونانی، به‌ویژه افلاطون و ارسطو را، که بدان‌ها القاب افتخارآمیزی مثل «حُکمایِ الهی» داده بودند، اسباب شکوفایی علوم در جهان اسلام می‌دانستند.»