کتاب زیدیان علوی

کتاب زیدیان علوی نوشته و تحقیق اسدالله معطوفی است و انتشارات نگاه آن را منتشر کرده است. این کتاب وضعیت زیدیان علوی در مناطق طبرستان، دیلمستان، استرآباد و گرگان را بررسی کرده است.

درباره کتاب زیدیان علوی

شمال ایران از گذشتهٔ دور تا کنون به دلایل مختلف پیوندهای نزدیکی با هم داشته‌اند. وجود دریای خزر، ارتباطات تجاری و حوادث سیاسی و اجتماعی از جمله عوامل اصلی این پیوندها بوده‌اند. نهضت علویان زیدی در طبرستان نیز خود عامل مهمی شد تا غربِ خطهٔ شمال ایران، یعنی دیلمان را به استراباد و گرگان در شرق پیوند دهد.

تاکنون پژوهشگران در چندین کتاب، حوزهٔ گسترش حکومت علویان زیدی را فقط در طبرستان و سپس حداکثر در دیلمستان مورد توجه و مداقه قرار داده‌اند؛ اما در کتاب زیدیان علوی اثبات می‌شود که زیدیان هرچند در طبرستان حکومت خویش را بنیان گذاردند، اما دایرهٔ فرمانروایی‌شان به تدریج تا دیلمان، استراباد و گرگان (جرجان) هم کشیده شد. مزار و بارگاه محمد بن زید، دومین امام و حاکم علویان زیدی، هنوز در شرق ایالت تاریخی گرگان (استان گلستان کنونی) در کنار قبر محمد دیباج (پسر امام جعفر صادق (ع)) در محلی به نام آق امام به یادگار باقی مانده است. این مکان در شرق شهر مینودشت و جنوب شرق گنبد قابوس قرار می‌گیرد.

اسدالله معطوفی در نگارش این کتاب به چند مسئلهٔ شاخص توجه کرده که از این قرار هستند:

۱. معرفی پیشینه و تاریخ نقاط مورد نظر.

۲. برای پرداختن به مطالب محوری کتاب، یعنی نهضت شیعیان زیدی، به چند مطلب مهم و مرتبط به زیدیان هم توجه شده است. اصولا معرفی چنین جنبش‌هایی مستلزم شناخت پدیده‌های شاخص اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن دوران است که نهضت‌ها و قیام‌ها بر بستر آن‌ها شکل می‌گرفته‌اند. در این حوزه معرفی اسپهبدان طبرستان و دیلمان، آشنایی با مذاهب و فرق اسلامی به‌ویژه تسنن و تشیع و چند مسئلهٔ دیگر از مهم‌ترین موارد محسوب می‌شده‌اند. آنچه مسلم است نقش تعدادی از اسپهبدان موافق و مخالف زیدیان در جنگ‌ها و مقاومت‌ها بسیار حائز اهمیت بود، طوری که گاه برای امامان زیدی سرنوشت‌ساز واقع می‌شدند.

۳. معرفی خلافت و خلفای بنی‌امیه، بنی‌عباس و نیز حکومت‌های حاکمان طاهری‌سامانی، آل زیار و آل بویه و نقش آن‌ها در ستیز با قیام‌های زیدیان از جمله علویان زیدی طبرستان.

۴. قیام‌های عمده و مهم ایرانی و غیر ایرانی، مخصوصا نهضت‌های علویان و زیدیان در دوران بنی‌امیه و بنی‌عباس تا قرن حدود ۴ و ۵ ه ق بررسی شده‌اند. به‌ویژه آنکه جنبش و حرکت آن‌ها به دلایل متعددی بر نهضت و نیز حکومت زیدیان در شمال ایران تأثیر می‌گذاشتند. نباید از یاد برد که حکومت و امامت زیدیان در شمال ایران و نیز سایر نهضت‌های علویان زیدی، ریشه در قیامِ خودِ زید در سال ۱۲۲ ه ق داشته است.

۵. سعی و تلاش شده به نوعی از تاریخ تطبیقی و مقایسه‌ای مخصوصا در زمان شرح بعضی از وقایع بهره گرفته شود. به همین دلیل برخی از قیام‌ها یا حوادث تاریخی دو بار مورد توجه قرار گرفته‌اند. چنین وقایع و اتفاقات تاریخی گاه در یک زمان حادث شده و بر روی هم نیز تأثیر می‌گذاشتند. مثلا شورش ترکانِ سپاه خلیفه در بغداد و قتل خلیفه هم‌زمان شده بود با اقدامات تهاجمی و حمله زیدیان طبرستان برای فتح ری، گرگان‌استراباد و گاه نیشابور.

۶. استراباد و گرگان در شرق و دیلمستان در غرب برای زیدیانِ طبرستان اهمیت زیادی داشتند. زیرا آن‌ها از طریق دیلمان می‌توانستند به قزوین، زنجان، ری و چند مکان دیگر حمله برند و بر آن نقاط تسلط یابند. استراباد و گرگان هم دروازه و مدخل ورودی به خراسان بزرگ بودند و نیز در مسیر راه‌های تجاری و تجارت بزرگ با خراسان، آسیای میانه و ماوراءالنهر واقع می‌شدند. زیدیان حداقل دو بار از طریق استراباد و گرگان توانستند بر نیشابور مرکز خراسان آن عهد چیره شده و خطبه هم به نام حاکمان خود بخوانند. آن‌ها چند بار هم به ری، قزوین و سایر نواحی آن حدود حمله بردند. اتفاقا به دلیل همین اهمیت بود که حسن بن زید برادر خودش محمد بن زید را برای سال‌ها بر حکومت استراباد و گرگان گماشت یا شخصیت برجسته‌ای مثل ناطق بالحق چندین سال در مدارس گرگان به تدریس و تبلیغ برای زیدیان مشغول بود. در زمان مرگ حسن بن زید، هنوز محمد بن زید در گرگان حکم می‌راند و مجبور شد برای کسب قدرت در نبرد با حریفش، از طریق همین نواحی و مردمانش اقدام کند.

۷. کوشش زیادی شد تا برای شناخت زیدیان و نیز شرح وقایع آن عصر، نخست از منابع و متون موثق و اصیل استفاده شود، سپس بر کتب متأخر تکیه شد. در این باب باید از چنین متونی نام برد: تاریخ طبرستان (ابن اسفندیار)، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران (ظهیرالدین مرعشی)، تاریخ رویان (اولیاءالله آملی)، العبر (ابن خلدون) تاریخ طبری (طبری)، الکامل (ابن اثیر)، مروج الذهب (مسعودی)، تاریخ یعقوبی (ابن واضح یعقوبی)، مهاجران آل ابی طالب (ابن طباطبا)، روضة‌الصفا (میر خواند) حبیب‌السیر (خواندمیر) و... . باوجوداین، گاه در همین منابع تاریخی معتبر و موثق هم مطالب ضد و نقیض به ویژه در زمان ذکر اسامی و نسب آن‌ها و نیز جزئیات برخی حوادث دیده شده‌اند که نگارنده سعی کرده با قیاس بین چند متن، برجسته‌ترین و موثق‌ترین آن‌ها را برای ثبت بر گزیند.

۸. آخرین نکته آنکه در پایان کتاب به زیدیان یمن، امامان آن‌ها و نیز کتب و آثارشان هم توجه شده است؛ چرا که ارتباط بین شیعیان زیدی طبرستان و یمن تا حدودی وجود داشته که در صفحات مربوط به آن‌ها، سعی شده بدان‌ها اشاره شود.

خواندن کتاب زیدیان علوی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگرانی که می‌خواهند وضعیت شمال ایران را پس از گرویدن به دین اسلام بررسی کنند پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب زیدیان علوی

«بعد از فوت پیامبر، خلیفه ابوبکر دو سال و سه ماه خلافت نمود تا نوبت به عمر رسید. در زمان این خلیفه، سپاه مسلمین به تدریج از سوی مرزهای غربی ایران اقدام به فتح شهرها نمودند. دامنه این اقدامات در عهد عثمان به شمال ایران از جمله به طبرستان‌گرگان و استراباد هم کشیده شد اما در میان ولایات عصر ساسانی، این مناطق شمالی ایران در ساحل جنوبی دریای خزر بودند که برابر سپاه اعراب مقاومت سختی از خود نشان دادند.

در سال ۱۸ و به قولی ۲۰ ه کوفیان مقیم خراسان به رهبری نعیم بن مقرن سعی در تصرف طبرستان و گرگان داشتند. آنها نخست قومس (حدود دامغان) را فتح و سپس نامه به رزبانِ صول حاکم گرگان نوشتند و او را دعوت به تسلیم کردند ولی صول تقاضای صلح کرد و با دادن خراج این نواحی را برای خود همچنان حفظ نمود. ابن اثیر نوشته است: «به هنگام فتح ری توسط نعیم و لشکریانش، مردم دنباوند (دماوند)، طبرستان، قومس و گرگان علیه نعیم برخاسته و جنگی سخت شد و ایرانیان شکست خوردند و غنائم بیشمار به دست لشکریان نعیم افتاد».

در سال ۳۰ ه (۶۵۰ م) عثمان سردار خویش سعید بن عاص را به سوی گرگان (که اعراب آن را جرجان می‌نامیدند) و نیز سواحل جنوبی دریای خزر اعزام نمود. وی پس از اندکی موفقیت و تحمیل خراج بر مردم این نواحی، این ناحیه را ترک نمود. بلاذری و ابن فقیه در این باره نوشته‌اند: «... به همراه سعید، حسن و حسین فرزندان علی هم بودند. سعید طمیش (تمیشه) و سپس نامیه را که قریه‌ای بود گشود و با شهریار گرگان در مقابل ۲۰۰۰۰۰ درهم صلح نمود».

چندی بعد به سال ۴۱ ه معاویه یکی از سردارانش به نام مصقله هبیره را بدین سو رهسپار کرد؛ اما وی به همراه تمامی سپاهیانش هلاک شدند. گرگان تا سال ۹۸ ه تسلیم نشد تا عاقبت در این سال یزید بن مُهلّب دهستان و گرگان را فتح نمود؛ ولی «در طبرستان حربی شد که نماز خوف خواندند» اما از قرار معلوم پس از رفتن سپاهیان سعید بن عاص از این نواحی، مردم گرگان «کافر شده و سر پیچیدند و دیگر خراج نداده و راه خراسان را بستند... آنها ۱۰۰۰۰۰ و گاه ۲۰۰۰۰۰ داده و می‌گفتند خراج ما همین باشد و گاه اصلا خراج نمی‌دادند تا یزید بن مهلب بیامد».

به هر صورت این لشکرکشی‌ها باعث تسلط کامل اعراب مسلمان بر این نواحی نشد؛ حتی به نوشته بلاذری، چندی بعد که عبیدالله زیاد والی امویان در عراق، محمد بن اشعث بن قیس را هم بدین سو فرستاد، کاری از پیش نبردند و پسرش ابوبکر کشته شد. آنها به وضع اسفباری شکست خوردند و طبرستان و گرگان را رها کردند.»