کتاب از خشمی که داریم

کتاب از خشمی که داریم؛ مقدمه‌ای بر مطالعات خشم و ستیزه‌گری نوشتهٔ مهرداد عربستانی (و همکاران) است و نشر انسان شناسی آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب از خشمی که داریم

وقتی تجربهٔ خشم و ستیزه‌گری به امری فراگیر در جامعه تبدیل می‌شود، فهم این فراگیری مستلزم کنکاش در بنیادهای روانی، اجتماعی و سیاسی است که این تجربۀ ذهنی را در سطح جامعه ایجاد کرده‌اند. پیمایش‌های جهانی در دههٔ دوم قرن بیست‌ویکم نشان داده‌اند که ایران در صدر کشورهایی قرار دارد که مردمش بیشترین تجربۀ خشم و دیگر هیجانات منفی را در طی روز داشته‌اند. این کتاب حاصل تتبعی نظری برای دستیابی به چهارچوبی مفهومی است که تجربۀ خشم را فهم‌پذیرتر کرده و نوری بر تاریکخانۀ خشم بیفکند. کتاب از مقوم‌های روان‌شناختی خشم شروع کرده و از طریق روابط اجتماعی و نیز الگوهای فرهنگی مرتبط با خشم، به سوی نگاهی به خشم حرکت می‌کند که خشم را همچون نشانگانی دال بر ناخرسندی ژرفی در جامعه می‌نگرد.

همه خشم را تجربه می‌کنیم و کمابیش همه در مورد اینکه چطور می‌توان از بروز خشم جلوگیری کرد یا آن را کنترل کرد، یا اینکه خشم در کجا مجاز است و در کجا مجاز نیست، نظری داریم. خشم را می‌شود نشانه‌ای از نوعی کمبود دانست؛ یعنی نوعی ناتوانی در روبه‌رویی با  شرایط. گاهی نیز در شرایطی خشم امری موجه قلمداد می‌شود. شاید بتوان جامعه‌ای را که کسی در آن خشمگین نشود، تنها در آرمان شهرهای خیالی سراغ گرفت؛ ولی نمی‌توان انکار کرد که برخی جوامع، انسان‌هایی خشمگین می‌پرورانند و فرهنگی خشم‌آگین را تشویق می‌کنند. به‌هرحال تصور جایی که این هیجان مجال کمتری برای بروز پیدا کند و روال امور به شیوه‌ای باشد که طمأنینه و خرد بیش از هیجان و خشم بر مقدرات فردی و اجتماعی حاکم باشد، تصوری بی‌پایه نیست. مطالعات تطبیقی در مورد تجربۀ خشم در جوامع مختلف هم به‌خوبی نشان می‌دهند که همۀ مردمان دنیا در کشورهای مختلف با شدتی یکسان خشم را تجربه نمی‌کنند و در واقع در زمینه‌های مستقل از فرد در بروز خشم نقشی مسجّل دارند.

بروز خشم با حالات فیزیولوژیک، احساسات بدنی، حالات ذهنی و گرایش‌های رفتاری ویژه‌ای همراه است، که آن را از دیگر حواس متمایز می‌کند. اگرچه باید توجه داشت که این گرایش‌های شناختی و رفتاری همیشه بدان معنا نیست که خشم با رفتاری ویژه، مثلاً پرخاش یا خشونت، همراه است. هدف مطالعۀ این کتاب تنسیق دانسته‌های موجود و ترسیم یک چهارچوب مفهومی برای فهم هیجانات، به‌ویژه خشم و همبسته‌های رفتاری آن همچون پرخاشگری، به‌منزلۀ تظاهری از تعامل پیچیدۀ زیست‌شناسی و روان‌شناسی فردی، مناسبات اجتماعی خرد و کلان و الگوهای فرهنگی موجود در جامعه است. در اینجا تلاش شده است که علاوه بر مبانی روان‌شناختی و زیست‌شناختیِ مقولۀ خشم که به نظر می‌رسد آشنایی با آن‌ها می‌تواند فهم ما را از این امور به‌منزلۀ پدیده‌هایی اجتماعی تحت‌تأثیر قرار دهد، به خشم به‌عنوانِ هیجانی با ریشه‌های عمیق اجتماعی و فرهنگی نگریسته شود تا شاید بتوان چشم‌اندازی را برای برنامه‌ریزی‌هایی در سطح اجتماعی و نه صرفاً مداخلات درمانی و توانمندسازی فردی، ایجاد کرد. 

فصل‌های کتاب از این قرار هستند:

فصل ۱: مبانی روانی و زیستی

فصل ۲: عواطف و خشم به‌مثابهٔ امر اجتماعی

فصل ۳: شاکله‌های فرهنگی، خشم و ستیزه‌گری

فصل ۴: خشم وجودی: از فرد تا سیاست

خواندن کتاب از خشمی که داریم را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به متخصصان رشته‌های علوم اجتماعی و روان‌شناسی که می‌خواهند موضوع خشم را از این دو منظر بررسی کنند پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب از خشمی که داریم

مبانی جسمانی و ژنتیک تجربهٔ خشم آن را به یک تجربهٔ بدن‌مند و ذاتی در جسمانیت انسان و لذا امری مشترک در بین تمام انسان‌ها تبدیل می‌کند. حتی حالات صورتی ابراز خشم در تمام فرهنگ‌ها کمابیش شبیه و مشخص هستند. این مبنای جسمانی، ژنتیک و بدن‌مند باعث شده که ابرازهای بلا واسطهٔ این هیجان در حیوانات و به‌ویژه نخستی‌ها که نزدیک‌ترین خویشاوندان تحولی انسان هستند با شباهت زیادی به آنچه در انسان‌ها دیده می‌شود، دیدنی باشد. بدن‌مندی تجربهٔ خشم حتی باعث شده است که در استعاره‌های بدنی خشم در زبان و فرهنگ‌های مختلف نیز شباهت‌هایی را همچون استعارهٔ انفجار و لبریزشدن شاهد باشیم.

امّا تجربهٔ خشم بُعد دیگری هم دارد که کاملاً نسبی، غیرجهان‌شمول و مبتنی بر معانی فرهنگی است. در واقع همهٔ انسان‌ها در فرهنگ‌های مختلف الزاماً از امور یکسانی خشمگین نمی‌شوند. مرزهایی که تعدی از آن‌ها نقض مرزهای بنیادین تلقی می‌شود، خط قرمزها و حساسیت‌های فرهنگی که از جامعه‌ای به جامعهٔ دیگر می‌تواند تفاوت داشته باشد؛ مثلاً آنچه در فرهنگ ایرانی به‌عنوانِ «فحش ناموسی» می‌تواند یکی از مشروع‌ترین چکاننده‌های بروز خشم قلمداد شود و چه‌بسا چنین «فحشی» حتی در محکمه نیز رفتاری تحریک‌آمیز و سزاوار مجازات قلمداد شود، ممکن است در فرهنگی دیگر اصولاً فاقد بار عاطفی و معنای اهانت باشد.

ارزش‌های فرهنگی، باورها و رفتارهای رایج چیزی را می‌سازند که می‌توان نشانگان فرهنگی نامید. نشانگان‌های فرهنگی در جوامع مختلف متفاوت هستند و لذا بدیهی است که ارزش‌ها و مرزهای بنیادین موجودیت فردی و گروهی هم در فرهنگ‌های مختلف تفاوت داشته باشند. شیوهٔ مدیریت خشم، استراتژی بروز آن و خشونت مشروع نیز تفاسیر متفاوتی در هر فرهنگ دارند. ممکن است در فرهنگی اصولاً بروز خشم موضوع ترس و احتراز باشد و بروز خشم، به‌عنوانِ هیجانی ضد گروهی و ناقض انسجام اجتماعی نامطلوب باشد. در جایی دیگر، مانند یانوماموها، با محوری‌شدن رقابت خشن و جنگ‌آوری، اصولاً پرخاشگری وسیله‌ای برای کسب حیثیت اجتماعی باشد.