کتاب همراه با باد

کتاب همراه با باد؛ جستارها، گفتارها و نوشته‌ها در مورد فیلم مستند و مستندسازان از ناصر فکوهی است و نشر انسان شناسی آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب همراه با باد

کتاب همراه با باد قصد دارد موضوع رابطهٔ فیلم اتنوگرافیک و فیلم مستند که همواره و هنوز در ابهام هستند را مطرح کند. این ابهام در تفکیک میان آنچه فیلم «مستند» نامیده می‌شود و آنچه هنوز تمایل بدان وجود دارد که فیلم «مردم‌نگارانه» (اتنوگرافیک) معرفی شود، بحثی صرفاً صوری نیست. فیلم مردم‌نگارانه یکی از ابزارهای پژوهش است و باید آن را از «فیلم» (در معنایی که ما امروز به فیلم مستند می‌دهیم) جدا کرد. بسیاری فیلم‌‌های مستند هم اسنادی مهم از یک واقعه و یا دوره هستند هم در سطح خرد، عمیقا موضوع مورد مطالعه خود را شناخته و منتقل کرده‌‌اند. این کتاب به صورت مبسوط دربارهٔ این موضوع و تفاوت‌های مستند و فیلم اتنوگرافیک از منظر انسان‌شناسی سخن می‌گوید؛ همچنین درخصوص مستندسازان و نحوهٔ کار و نگرش آن‌ها هم تحلیلی منحصر به فرد ارائه می‌دهد. کتابْ مجموعه‌گفت‌وگوهای فکوهی و جستارها و نوشته‌های او در مورد مستند و مستندسازان است.

در این کتاب چند میزگرد، مصاحبه، نقد فیلم و مجموعه‌ای سخنرانی وجود دارد که یا به تاریخ و مأموریت‌های فیلم مستند می‌پردازد یا مشخصاً نقد و بررسی فیلم از جنبۀ انسان‌شناسی است. مستندسازان در تاریخ سینما یا در پی جست‌وجو و دریافت حقیقت بودند یا سینمای مستند را عرصۀ ذهنیت‌گرایی و نگاه شخصی به جهان می‌دانستند. پارادایم مسلط در فیلم مستند جدید عبارت از صدای فیلم‌ساز در مواجهه با جهان تاریخی و اجتماعی است. مستندسازان، غالباً برای خود از سویی نقش جست‌وجوگر و ثبت‌کنندۀ فرهنگ‌های رو‌به‌زوال و از سوی دیگر، نقش اجتماعی قائل بوده‌اند؛ اما آن‌ها به هر روی هنرمند‌ند. در این معنا هریک ازفیلم‌های مستند، بر جنبه‌هایی از زندگی معاصر انگشت نهاده و در سهم خود در تغییرات اجتماعی مؤثر بوده‌اند. کتاب حاضر، بر خود‌آگاه‌سازی این نکته تأکید دارد که هر‌یک از این اقدامات و جست‌وجو در فرهنگ، سنگی بر بنای مدرنیتۀ ایرانی افزوده یا خواهد افزود و مقصود از بحث‌های پایان‌ناپذیر دربارۀ انسان‌شناسی و دستیابی به تصویری معتبر از فرهنگ، همین است. مطالب کتاب شاید یک بار دیگر موضوع رابطۀ فیلم اتنوگرافیک و فیلم مستند که همواره و هنوز در ابهام هستند را مطرح کند. باید توجه داشت که این ابهام در تفکیک میان آنچه فیلم «مستند» نامیده می‌شود و آنچه هنوز تمایل بدان وجود دارد که فیلم مردم‌نگارانه (اتنوگرافیک) معرفی شود، بحثی صرفاً صوری نیست. مرزها در اینجا می‌توانند با گروهی از شکل‌ها مشخص شوند؛ اما آنچه نمی‌توان انجام داد، ترسیم دو پارادایم مشخص برای تفکیک و تمایز میان این دو گونه فیلم است. ما امروز با گفتمان بنیان‌گذار ژان روش دربارۀ فیلم مردم‌نگارانه که به دهۀ۱۹۵۰ مربوط می‌شود فاصله‌ای زیاد داریم. برای روش البته، مسئله تا حد زیادی روشن بود؛ فیلم مردم‌نگارانه یکی از ابزارهای پژوهش است و باید آن را از فیلم جدا کرد. روش حتی از این هم فراتر می‌رفت و ادعا می‌کرد که فیلم مردم‌نگارانه فاقد ارزش پژوهشی در خود است و باید لزوماً به‌مثابۀ یک بخش تکمیلی در یک پژوهش مطرح شود که بخش‌های اصلی آن از اسناد یک پژوهش کلاسیک تشکیل شده باشد. به عبارتی برای ژان روش، فیلم اتنوگرافیک به‌خودی‌خود یک رویکرد علمی نسبت به موضوع مورد پژوهش نیست و نمی‌توان آن را به‌صورت مستقل در قالب یک کار علمی ارائه داد؛ بلکه عاملی تکمیلی در قالب یک روایت فیلمیک به شمار می‌آید و این در حالی است که امروز ما با موقعیت‌هایی روبه‌رو هستیم که برخی از انسان‌شناسان از یک نوشتار علمی فیلمیک دفاع می‌کنند و اهمیتی فوق‌العاده (همچون مکتب اتنوگرافی امریکا) به روایت، به‌مثابۀ شیوۀ بیان علم می‌دهند. گمان ما بر آن است که امروز به نقطه‌ای از ثبات رسیده‌ایم که دیگر کسی شکی در اهمیت فیلم مستند و اتنوگرافیک در حوزۀ انسان‌شناسی و علوم اجتماعی به‌طورکلی ندارد؛ اما چشم‌انداز فعالیت‌هایی که می‌توان در این زمینه نیز انجام داد، با همراهی تعداد بسیار‌زیاد دوستانی که خوشبختانه امروز در کنارمان هستند، بسیار باز و روشن است. 

خواندن کتاب همراه با باد را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب برای متخصصان و پژوهشگران حوزه‌های جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی، سینما و تاریخ هنر مناسب است.

بخشی از کتاب همراه با باد

ضیائی: تعریف شما از انسان‌شناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک چیست؟

فکوهی: انسان‌شناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک را لزوماً نمی‌شود یک موضوع دانست. مسلماً آن‌ها تداخلی در هم دارند به‌خصوص در دوره جدید با پیشرفت فناوری و به‌وجودآمدن ابزارها و رسانه‌های جدید مسلماً نمی‌توانیم بگوییم انسان‌شناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک یک موضوع است. اولاً این نکته مطرح است که فیلم اتنوگرافیک قدیمی‌تر از انسان‌شناسی تصویری است، به دلیل اینکه فیلم اتنوگرافیک چه در معنای عام‌تر فیلم مستند یعنی تصویربرداری از واقعیت‌ها بدون دست‌بردن شدید در روند به‌وجودآمدن و فرایند شکل‌گیری آن و چه در قالب فیلم‌های بازسازی‌شده‌ای که بعداً در سینمای مستند و سینمای مردم‌نگارانه (اتنوگرافیک) می‌بینیم تقریباً با شروع خود سینما و ابزار سینما شروع می‌شود. فیلم‌های اولیهٔ سینما، اولین فیلم‌های اتنوگرافیک یا اولین فیلم‌های مستند هستند. سینما بیشتر با فیلم مستند و اتنوگرافیک شروع می‌شود تا با فیلم داستانی و در سینما، فیلم داستانی یک امر متأخرتر است که این مسئله بسیار فراموش می‌شود؛ بنابراین فیلم اتنوگرافیک قدیمی‌تر از انسان‌شناسی تصویری است.