کتاب تکنولوژی؛ فرانکنشتاین یا پرومته؟

کتاب تکنولوژی؛ فرانکنشتاین یا پرومته؟ نوشته غلامحسین مقدم حیدری و علیرضا منجمی و دیگران است. این کتاب را انتشارات پگاه روزگار نو منتشر کرده است.

درباره کتاب تکنولوژی؛ فرانکنشتاین یا پرومته؟

پرومته خدایی در اساطیر یونان بود که به انسان خلق شده در زمین علاقه‌مند شد و برای رفاه او آتش را از خدایان دزدید و به او داد تا زندگی‌اش را روشن کند، لباس بسازد و خانه‌اش را گرم و غذایش را مطبوع کند. فرانکشتاین، اشاره به داستان مشهور مری شلی دارد، زمانی که یک پزشک جوان مغرور می‌شود و با استفاده از علم تصمیم به خلق کردن می‌گیرد و هیولایی می‌سازد که خودش و عزیزانش را به خطر می‌اندازد. نام کتاب تقابل دو دیدگاه به تکنولوژی را نشان می‌دهد.

حالا سوال نویسندگان در این کتاب این است که علم پرومته است و نجات بخش یا فرانکنشتاین است و نابود کننده. قصد نویسندگان در این کتاب بازگویی یا مرور مکاتب فلسفهٔ تکنولوژی معاصر نیست، بلکه تأمل فلسفی در باب تکنولوژی‌های پیرامونمان در پرتو این مکاتب است. در این مجموعه آنچه از تکنولوژی در نظر گرفته‌اند فراتر از تلقی مرسوم از تکنولوژی به‌مثابه مصنوع تکنیکی –همچون موبایل، کامپیوتر، ماشین– است. کاربست تکنولوژی در حوزهٔ پزشکی، تجارت، تبلیغات و رسانه و حتی علوم نظری همچون ریاضیات، تهدیدها و فرصت‌هایی را به وجود آورده است که تأمل فلسفی در باب تکنولوژی را می‌طلبد.

ترتیب مقالات در این مجموعه به‌گونه‌ای است که از نظری‌ترین بخش علوم یعنی ریاضیات آغاز می‌شود. در فصل اول -فلسفهٔ تکنولوژی ریاضی از دیدگاه هایدگر و مارکس- غلامحسین مقدم حیدری می‌کوشد روش‌های به‌کارگرفته‌شده در جامعهٔ ریاضی‌دانان را بررسی کند. در فصل دوم -تحقیق در باب ذاتگرایی تکنولوژی: مطالعهٔ موردی تکنولوژی پزشکی- مهدی معین‌زاده به ماهیت مستقل از ارادهٔ تکنولوژی می‌پردازد. در فصل سوم علیرضا منجمی پدیدهٔ طبی‌سازی را مورد تأمل قرار می‌دهد. طبی‌سازی فرایندی است که در آن پزشکی به قلمروهایی -مانند زایمان و تولد، قاعدگی و یائسگی، الکلیسم، اعتیاد، چاقی، زیبایی، شادبودن، جوان‌شدن، تنهایی و انزوای اجتماعی- که اساساً پزشکی نیستند، وارد می‌شود و سازوکارهای پزشکی برای اصلاح یا درمان آنها ارائه می‌کند. طبی‌سازی موافقان و مخالفانی دارد. در فصل چهارم -دربارهٔ خودمختاری صنعت رسانه و تبلیغات- علیرضا منصوری با ارزیابی انتقادی دیدگاه‌های هایدگر، بورگمن و ایلول در زمینهٔ فلسفهٔ تکنولوژی می‌کوشد تا معنای خودمختاری تکنولوژی در رسانه و تبلیغات را روشن سازد و دریابد. در فصل پنجم -تجارت الکترونیک از دیدگاه فلسفهٔ تکنولوژی- سید محمدرضا امیری تهرانی کاربست تعاریف و تحلیل‌های فیلسوفان تکنولوژی را بر تجارت الکترونیک مورد بررسی قرار می‌دهد. در فصل ششم -برنامهٔ توسعه به‌مثابه تکنولوژی اجتماعی رویکردی فلسفی- محمدتقی موحد ابطحی پس از اشاره به معانی مختلف تکنولوژی، نشان می‌دهد که برنامهٔ توسعه را می‌توان به‌مثابه تکنولوژی اجتماعی بررسی کرد. 

خواندن کتاب تکنولوژی؛ فرانکنشتاین یا پرومته؟ را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به تمام فعالان حوزه علوم اجتماعی و فلسفه پیشنهاد می‌کنیم. 

بخشی از کتاب تکنولوژی؛ فرانکنشتاین یا پرومته؟

هایدگر معتقد است که تعاریف متداول از تکنولوژی -همچون تعاریفی که ما از کلاین و ایلول نقل کردیم- همگی تکنولوژی را به دو تعبیر در نظر می‌گیرند: «تکنولوژی وسیله‌ای است برای هدفی» و «تکنولوژی نوعی فعالیت انسانی است» (هایدگر، ۱۳۷۷ ص ۵). این دو تعریف به یکدیگر وابسته‌اند زیرا وضع هدف و تأمین و کاربرد وسایل مناسب برای رسیدن به آن، فعالیتی انسانی است. هایدگر این تعاریف تکنولوژی را امری ابزاری می‌داند. پس او این پرسش را مطرح می‌کند که ماهیت امر ابزاری چیست؟ و معتقد است که «تکنولوژی یک وسیلهٔ صرف نیست. تکنولوژی نحوی انکشاف است» (همان، ص ۱۳). یعنی تکنولوژی راهی برای برملاکردن یا نشان‌دادن اشیاء است. از نظر هایدگر «تکنولوژی با ماهیت تکنولوژی معادل نیست» به‌عبارت دیگر «ماهیت تکنولوژی به هیچ‌وجه امری تکنولوژیک نیست.» زیرا ماهیت تکنولوژی امری مابعدالطبیعی است و از این حیث هم بر علم و هم بر تکنولوژی جدید مقدم است.

«انکشافی که بر سراسر تکنولوژی جدید حاکم است خصلت در افتادن به معنای تعرض را دارد» (همان، ص ۱۷). انسان جدید از زمین و منابع آن چون ابزاری استفاده می‌کند. به تعبیر دیگر انسان جدید همه‌چیز را آنطور که خود می‌خواهد «گشتل (چارچوببندی) می‌کند. «گشتل» عبارت است از نحوی انکشاف که بر ماهیت تکنولوژی جدید استیلا دارد و خود به هیچ‌وجه امری تکنولوژیک نیست» (همان، ص ۲۳).  آنچه ما به‌عنوان اجزای یک دستگاه یا یک ابزار می‌شناسیم به قلمرو فعالیت تکنولوژیک تعلق دارد که پاسخی به معارضه‌جویی گشتل است اما هرگز نه خود گشتل است و نه مسبب آن.

بنابراین گشتل همچون روح زمانه، ما و طبیعت را در برگرفته است و تمام فعالیت‌های تکنولوژیک، علمی، معرفتی و اجتماعی ما را سامان می‌بخشد. ما می‌توانیم حضور گشتل را در تمامی این قلمروها ببینیم حتی قلمروهایی مثل ریاضیات که به نظر می‌رسد آنچنان سخت و صلب و مجردند که هیچگاه تحت تأثیر هیچ روند مابعدالطبیعی قرار نمی‌گیرد. در ادامه به بررسی این موضوع می‌پردازیم که چگونه گشتل، ریاضیات قدیم را تغییر داد تا به اهداف بهره‌برداری و استفادهٔ هر چه بیشتر از طبیعت و محیط خود برسد.