کتاب انقلاب تصورناپذیر در ایران

شاه می‌گوید: «آقای سفیر، آیا متوجه نشده‌اید؟ من دلم نمی‌خواهد آن روستاها باقی باشد. دلم می‌خواهد ناپدید شوند. ما اگر غذایمان را بخریم ارزان‌تر از تولید آن می‌شود. من این مردم روستایی را در نیروی کار صنعتی‌مان لازم دارم. این‌ها باید به شهر بیایند و در صنعت کار کنند. بعدش دیگر می‌توانیم همهٔ این افغانستانی‌ها و پاکستانی‌ها و کره‌ای‌ها را به خانه‌هایشان پس بفرستیم».

شبکهٔ مساجد دست‌نخورده تلقی می‌شود، درحالی‌که دیگر سازمان‌های معارض نابود شده بودند. برای مثال: نیروهای امنیتی بیشترین تمرکز خود را بر تجمعات دانشگاهی، کارمندان دولت، نظامیان، اتحادیه‌های بزرگ صنعتی و دیگر اقشار طبقهٔ متوسط گذاشته بودند، یعنی کسانی که دغدغه‌های سیاسی داشتند. اما این مبارزانِ (مذهبیِ) جدید، علاوه‌براینکه برای مراجع حکومتی ناشناخته بودند، هیچ راهی نیز برای قطعِ رشتهٔ تعاملاتِ آن‌ها وجود نداشت. به همین دلیل، سازمان‌دهی‌های آن‌ها شکست‌ناپذیر بود.

آشکار است که شبکهٔ مساجدْ زیربنایِ اعتراضاتِ سرنوشت‌سازی را ساخت که از زمستان سال ۵۶ آغاز شد.

بازرگان کوشید تا شیوهٔ کار دنیا را برای خمینی توضیح دهد: دنیای سیاست و محیط بین‌المللی حوزهٔ علمیهٔ نجف و قم نیست که با استدلال و حق در صدد اقناع طرف بیایند. ما هزار مشکل و موضوع خواهیم داشت و آن‌ها نیرنگ و نقشه‌ها جور خواهند کرد. کافی نیست که حرفمان حق باشد تا آن‌ها تسلیم شوند.

نوعی عنان‌گسیختگی در فضا جاری بود، احساسی که می‌گفت دیگر هیچ چیز مهم نیست. (۹۵) همین عنان‌گسیختگی بود که باعث شد مردم در برابر حملات یک دستگاه نظامی تاب بیاورند: «ترس از سلاح از میان برخاسته بود، ترس از تیر، ترس از خون، ترس از دشمن، ترس از گاردِ تا دیروز جاویدان، که جاودانگی خود را در برابر ملت برای همیشه از دست داد، از میان برخاسته بود. مردم طوری ایستاده بودند که انگار ‘جاویدان’ها فقط ترقه در می‌کردند».

من خودم کارگر بودم و ۲۲ تومن حقوق می‌گرفتم (حدود سه دلار در آن زمان) . درواقع، حقوق من کمی بیشتر شده است... بد نیست. طبقهٔ کارگر وضعش امروز نسبتاً خوب است. و بهتر هم خواهد شد

در دیدگاه امروزی، جنبش‌ها از افرادِ بی‌ریشه و جداافتاده منشأ نمی‌گیرند، بلکه از نهادهایی برمی‌خیزند که انسجام و منابعِ لازم برای جاانداختنِ دعوی‌های جمعی را فراهم می‌کنند.

مهدی بازرگان به این نتیجه رسید که قضاوت او دربارهٔ حمایت ایالات متحده از شاه اشتباه بوده است. او، با نقل‌قول از منتقدانِ آمریکاییِ جیمی کارتر، استدلال می‌کند که ایالات متحده شاه را رها کرده بود و به انقلاب مجال داد که به پیروزی برسد.

این احساس رهایی را به‌سختی می‌توان در نثر آکادمیک به چنگ آورد. اما این احساس در فهم جنبش‌های اعتراضی محوریت دارد. در این لحظات خارق‌العاده، مردم احساس می‌کردند که قواعد رایج رفتار بی‌مصرف شده‌اند. آن‌ها دیگر محدودیت‌های حفظ امنیت، احترام و امور عادی را درک نمی‌کردند. آینده ناگهان در آسمان پدیدار شده بود. این مردم، مسلح به اتحاد، با یگان‌های درجه‌یک نظامی رویارو شدند، نیروهایی که تا همین دیروز «جاویدان» خوانده می‌شدند. در رویایی با جمعیتی که چنین شورمند بودند، ارتش با خردمندی کناره گرفت.

آژانس امنیت دفاعی چشم‌انداز درازمدت خود را چنین می‌دید: «انتظار می‌رود که شاه تا ده سال آینده فعالانه در قدرت باقی باشد»

فرمانروایی شاه، آن‌طور که خودش تصدیق می‌کرد، بر این فکر استوار بود که ایرانیان هنوز آمادهٔ داشتنِ حقوق نیستند و تا آیندهٔ قابل‌پیش‌بینی نیاز است که قدرتمندانه بر آن‌ها حکومت شود و تحت قیمومیت باشند. شاه در سال ۱۳۳۹ نوشت: «مرزی وجود دارد برای سرعتی که انسان‌ها و ملت‌ها می‌توانند به آزادی برسند»، علی‌الخصوص در ایران «که بیشتر مردم ما هنوز بی‌سواد هستند» و «مفاهیم غربیِ دموکراسیِ پارلمانی و سیاست حزبی هنوز برای ما تازه است». در سال ۱۳۵۸، دور از وطن خود نوشت: «معترضان خواستار حقوق سیاسی بودند، درحالی‌که، در واقعیت، هیچ‌چیزی غیر از عوام‌فریبی در کاریکاتور دموکراسی حاصل نخواهد شد، چیزی که در نظام‌های بی‌اعتبار چندحزبی بسیار فراوان است».

استفاده از روابط دولتی برای پیشبرد مقاصد اقتصادی چنان رایج بود که هیچ ایرادی به چنین روندی گرفته نمی‌شد.

اما در آبان ۱۳۵۷ به‌سختی می‌شد این رویدادها را پیش‌بینی کرد. رژیمی به‌ظاهر باثبات، تحت رهبریِ پادشاهی با ده‌ها سال تجربه، با پشتوانهٔ میلیاردها دلار صادرات نفت، مجهز به یک دستگاه امنیتیِ مخوف و مسلح به عظیم‌ترین ارتش منطقه و تحت حمایت قدرتمندترین کشورهای جهان.

اواخر دی‌ماه ۱۳۵۷ کردند، و به مناسبت سوگواری اربعین امام حسین (ع) راه‌پیمایی‌هایی عظیم در تهران و دیگر شهرها به راه انداختند. یکی از رهبران اسلام‌گرایان به عمل‌گرایانه‌بودن آن اقدام در پایان همان روز اذعان کرد. او به‌سمت یکی از همراهانش برگشت و گفت: «خدا را شکر، امروز عملکرد خوبی داشتیم، اما هیچ موضوع یا بهانه‌ای در دست نداریم که هشتم بهمن تظاهراتی برپا کنیم. چه کار باید بکنیم؟» دوست او خندید و گفت: «بالاخره خدا چیزی جور خواهد کرد! باید درباره‌اش فکر کنیم». (۱۸)

تخمین‌ها دربارهٔ تلفات این روز، که با نام «جمعهٔ سیاه» معروف شد، از کمتر از یک‌صد نفر یا هزاران نفر در نوسان است. بنیاد شهید، که بعد از انقلاب تأسیس شد، تنها ۷۹ کشته را شناسایی کرده است، درحالی‌که پزشکی قانونی ۸۲ نفر و بهشت‌زهرا، آرامستان اصلی تهران، فقط ۴۰ نفر را ذکر کرده‌اند. (۶۴)

طبقِ فهرستی که اخیراً مرکز اسناد انقلاب اسلامی تهیه کرده است، در این واقعه ۵ نفر کشته می‌شوند. مرکز اسناد نهادی طرف‌دار انقلاب است که معمولا تمایل دارد تا شمار آسیب‌دیدگان را بیشتر جلوه دهد. بااین‌حال، این آمار حتی از گزارش رسمیِ خود نظام شاهنشاهی نیز کمتر است که تعداد ۹ کشته را اعلام کرده است.

هنوز انقلاب ایران را نمونه‌ای «غیرعادی» می‌دانم. این انقلاب اولین جمهوریِ اسلامی دوران جدید را تأسیس کرد و همچنان تنها نمونهٔ یک انقلاب اسلامی توده‌ای است. درواقع، انقلاب ایران، از نظر تعداد مردمی که در آن شرکت کردند، یکی از عظیم‌ترین خیزش‌های تاریخ جهان است

اسناد تازه به‌انتشاررسیدهٔ ساواک حاکی از توجهِ دقیقی است که حکومت به شبکهٔ مساجد داشت.

ترس و تردیدی که در این داستان‌هاست حاصلِ مواجههٔ سرسختانهٔ شاه با مساجد و مخالفان مذهبی بود. اسناد تازه به‌انتشاررسیدهٔ ساواک حاکی از توجهِ دقیقی است که حکومت به شبکهٔ مساجد داشت.

یک طلبه در جنوب تهران به یاد می‌آورد که «جوانان فعال» را از مساجد بیرون می‌کردند، چون مسجدها «به دست متدینین سنتی می‌افتادند که آنان یا بی‌تفاوت به مسائل نهضت بودند و یا از ترسشان بالاخره پیشگام و در جلوی حرکت‌ها قرار نمی‌گرفتند».