کتاب آیین سخنوری

سخنوری يا خطابه فنی است که به وسيله‌ی آن گوينده شنونده را به سخن خود اقناع و بر منظور خويش ترغيب می‌کند.

مردم برای اينکه به سخن کسی گوش دهند و اعتنا کنند بايد به او اعتماد داشته باشند و او را درست و راستگو و دانا و صميمی و خيرخواه و مهربان بدانند

سخنوری يا خطابه فنی است که به وسيله‌ی آن گوينده شنونده را به سخن خود اقناع و بر منظور خويش ترغيب می‌کند. پس غرض از سخنوری همين دو نتيجه است که شنونده سخن گوينده‌ی را بپذيرد و بر منظور او برانگيخته شود.

شورانگيزی و تحريک عواطف برای سخنور وسيله‌ای بسيار قوی و مؤثّر است و بسيار سخنوران بوده‌اند که به اين وسيله بر دل‌های مردم فرمانروايی کرده و کارهای بزرگ انجام داده‌اند و سخنور حقيقی آن است که قوه‌ی شورانگيزی داشته باشد.

حضرت داود(ع) شفقت و مهربانی خدا را به طرز زير بيان کرده است: «خدا چوپان من است. مرا به مراتع سبز و خرم می‌برد و به آب‌های خوشگوار هدايتم می‌نمايد». در مملکت کم‌آب و شوره‌زار، داود ذکر مراتع سبز و آب‌های خوشگوار را بهترين وسيله جهت جلب نظر مردم می‌دانست و بنابراين، واضح کردن منظور برای آنها بوده است.

‫خوب در کارها پيش‌بينی کنيد می‌توانيد فرمانروايی نماييد

مرهون اين کلام پاسکال بود: «اگر توانستيد

يک پند از بوريج اف اينديانا بشنويد: «هر وقت برای نطق کردن در مقابل جمعيت می‌ايستيد از بين آنها در خيال خود يک بچه را انتخاب کرده و طوری حرف بزنيد که کاملاً قابل فهم او باشد و مطمئن باشيد که حتماً پس از خاتمه‌ی سخنرانی به خوبی خواهد توانست آنچه را که گفته‌ايد تکرار کند».

برای خوب شدن طرز بيان بايد با ادبا و نويسندگان معاشرت کرده و زياد کتاب بخوانيد.

هر يک از ما به وسيله‌ی چهار چيز با دنيا در تماس هستيم و مردم از روی اين چهار چيز نسبت به ما قضاوت می‌نمايند. اول اعمال ما، دوم ظاهر ما، سوم آنچه می‌گوييم و بالاخره چهارم طرز بيان ما.

يکی از استادان سخنوری قديم گفته است: «چهره آيينه روح است و چشم مترجم اوست.»

سخنور بايد حافظه سرشار داشته باشد و حافظه را به ورزش، قوت هم می‌توان داد که از کودکی و جوانی همواره به حفظ کردن اشعار و عبارات فصيح و هر نوع مطلب حفظ کردنی بپردازند و هرچه بيشتر حفظ کنند حافظه قوی‌تر می‌شود.

الفاظ و عبارات هرچه معمول‌تر و به اذهان نزديکتر بهتر، تا آنجا که سخن‌سرايی مانند صحبت شود. نبايد تصور کرد که هنر سخنور در آن است که عباراتی بسازد که کسی نداند و گفتن نتواند. بلکه برعکس سخن بايد چنان طبيعی باشد که هرکس بشنود گمان کند خود می‌تواند چنين بگويد و شيخ سعدی اين هنر را به کمال دارد تا آنجا که اگر کسی سخن‌شناس دقيق نباشد به بلندی مقام سخن او برنمی‌خورد و گمان می‌کند همه کس می‌تواند چنان سخن بگويد. ولی چون پای عمل به ميان می‌آيد همه کس ناف بر زمين می‌گذارد و همين است که گفته‌اند: سخن سعدی سهل ممتنع است و به راستی و به تصديق همه‌ی دانشمندان و سخن‌شناسان شيخ سعدی افصح‌المتکلّمين است.

ديگر اينکه تکرار بسيار روا نبايد داشت. بعضی گمان می‌کنند برای اينکه مرادشان به خوبی روشن و مفهوم شود و در ذهن شنونده جا بگيرد، بايد يک معنی را چند بار تکرار کنند. وليکن نتيجه به عکس است، تکرار مطالب ذهن شنونده يا خواننده را خسته می‌کند و آزرده می‌سازد و از توجه باز می‌دارد و شيخ سعدی فرمايد: سخن گر چه دلبند و شيرين بود سزاوار تصديق و تحسين بود چو يکبار گفتی مگو باز پس که حلوا چو يکبار خوردند بس

در سخن‌پردازی چند امر اساسی منظور است: روانی سخن و دلپذيری و آراستگی آن و روانی بر دلپذيری و آراستگی مقدم است چه غرض از سخن اولاً اين است که شنونده مراد گوينده را به درستی و خوبی و آسانی دريابد و اين مقصود به روانی سخن حاصل می‌شود و اگر سخن روان نباشد دلپذير نخواهد شد و طبايع به شنيدن يا خواندنش راغب نخواهد گرديد و بنابراين، آرايش کردنش بيهوده است و خواجه حافظ در اين شعر که می‌فرمايد: آن‌را که خواندی ‌استاد گر بنگری به‌تحقيق صنعتگر است اما طبع روان ندارد

برای اينکه سخن خوش انجام يابد، غالباً مناسب آن است که سخنور مطالبی را که گفته است خلاصه کند و دلايل مهم خود را يادآوری نمايد و خاطرنشان کند که آنچه را وعده داده بود وفا کرده و مطلوب را ثابت نموده

دليل بسيار آوردن آنقدر واجب نيست که دليل محکم و قوی آوردن. حجت و دليل مانند چيزهايی است که ارزش آنها به وزن است نه به شماره. چنانکه يک الماس درشت بهتر از ده الماس خرد است و حکيم نظامی فرمايد: کم گوی و گزيده گوی چون در تا زاندک تو جهان شود پر يک دسته گل دماغ پرور از صد خرمن گياه بهتر

سخنور از سخنگويی سه غرض دارد. اول اقناع يعنی باوراندن سخن خويش به شنوندگان. دوم دلربايی از شنوندگان تا به سخن او اعتنا کنند. سوم برانگيختن خاطرها و شور انداختن در دل ايشان.

هر سخنوری چون خواهد گفتار کند، سه کار در پيش دارد يا سه مرحله را بايد بپيمايد: اول اينکه چه بگويد. دوم اينکه به چه ترتيب بگويد. سوم اينکه چگونه بگويد.

چون بلاغت وسيله‌ی اقناع و ترغيب است، اول شرط آن اين است که گوينده به آنچه می‌گويد و می‌خواهد شنونده را قانع کند خود ايمان داشته باشد و آنچه می‌خواهد ديگران را بر آن برانگيزد خود بر آن برانگيخته باشد. به عبارت ديگر اقناع تصرف در عقل شنونده است و نوعی از تعليم است و ترغيب تصرّف در نفس اوست. يعنی شور انداختن در دل او و تعليم ساخته نيست، مگر از عالم و شور انداختن در دل‌ها ممکن نيست، مگر برای کسی که خود شور در سر دارد که: سخن کز جان برون آيد نشيند لاجرم در دل.