کتاب دانشنامه فلسفه استنفورد؛ مسئولیت جمعی و اخلاقی

کتاب دانشنامه فلسفه استنفورد؛ مسئولیت جمعی و اخلاقی نوشتهٔ ماریون اسمایلی و اندرو اشلمن و ترجمهٔ مریم خدادادی است. گروه انتشاراتی ققنوس این کتاب را منتشر کرده است؛ جلد ۳۴ از مجموعهٔ «دانشنامهٔ فلسفهٔ استنفورد».

درباره کتاب دانشنامه فلسفه استنفورد؛ مسئولیت جمعی و اخلاقی

کتاب دانشنامه فلسفه استنفورد؛ مسئولیت جمعی و اخلاقی (Collective Responsibility Moral Responsibility; The Stanford Encyclopedia of Philosophy) جلد ۳۴ از مجموعهٔ «دانشنامهٔ فلسفهٔ استنفورد» است. گفته شده است که مفهوم مسئولیت جمعی مانند مفاهیم مسئولیت شخصی و مسئولیت مشترک، هم به مسئولیت علّی عامل‌های اخلاقی در قبال آسیب در جهان اشاره دارد و هم به نکوهش‌پذیری که به‌دلیل ایجاد چنین آسیبی به آن‌ها نسبت می‌دهیم. مسئولیت جمعی مانند دو همتای خود که صبغهٔ فردگرایانهٔ بیشتری دارند، تقریباً همیشه مفهومی از مسئولیت اخلاقی است، اما برخلاف آن دو، مسئولیت علّی یا نکوهش‌پذیری را به افراد جداگانه نسبت نمی‌دهد. در این باره بیشتر بدانسید با مطالعهٔ این کتاب به قلم ماریون اسمایلی و اندرو اشلمن.

دانشگاه استنفورد انتشار این دانشنامه را در سال ۱۹۹۵ میلادی آغاز کرد. پس از مدتی متن کامل مقالات را در اینترنت در دسترس علاقه‌مندان قرار داد. کسانی که در تدوین این دانشنامهٔ بزرگ نقش دارند، از استادان و مؤلفان به‌نام در حوزهٔ فلسفه هستند. این دانشنامه به سرپرستی دکتر «ادوارد ن. زالتا» صدها مدخل دارد و یکی از بهترین راه‌ها برای آشنایی مقدماتی با مباحث فلسفی است. «مسعود علیا» در سال ۱۳۹۲ با همکاری انتشارات ققنوس، تصمیم به ترجمهٔ بعضی از مدخل‌های این دانشنامه گرفت. او به‌همراه مترجمانی نام‌آشنا آخرین ویراست مقالات دانشنامهٔ فلسفهٔ استنفورد را با حفظ سبک و زبان به پارسی برگرداند. انتشارات ققنوس این مجموعه را با کسب اجازه از گردانندگان این دانشنامه (به‌ویژه دکتر زالتا) منتشر کرده است. عناوین بعضی از این جلدها عبارت است از «مفهوم شر»، «فلسفهٔ دین»، «عقل به روایت کانت»، «زیبایی‌شناسی فمینیستی»، «ژاک لکان»، «اخلاق ارسطو»، «باروخ اسپینوزا»، «فیشته» و «پدیدارشناسی».

خواندن کتاب دانشنامه فلسفه استنفورد؛ مسئولیت جمعی و اخلاقی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران مطالعه در باب مسئولیت جمعی و اخلاقی انسان‌ها پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب دانشنامه فلسفه استنفورد؛ مسئولیت جمعی و اخلاقی

«وقتی شخصی عمل اخلاقاً مهمی را انجام می‌دهد یا انجام نمی‌دهد، گاهی فکر می‌کنیم که نوع خاصی از واکنش لازم است. ستایش و نکوهش شاید واضح‌ترین شکل‌های این واکنش باشند. برای مثال، کسی که با تصادفی مواجه می‌شود ممکن است در قبال نجات دادن کودک از درون ماشینِ در حال حریق درخور ستایش قلمداد شود، یا از آن طرف ممکن است کسی در قبال عدم استفاده از تلفن همراهش برای درخواست کمک درخور نکوهش تلقی شود. این‌که چنین عامل‌هایی را درخور یکی از این واکنش‌ها بدانیم به معنای آن است که آن‌ها را در قبال آنچه انجام داده‌اند یا انجام نداده‌اند مسئول بدانیم. (این‌ها نمونه‌هایی از آن نوع اِسناد مسئولیت هستند که معطوف به دیگری‌اند. واکنش همچنین ممکن است معطوف به خود باشد. برای مثال، ممکن است کسی خود را درخور نکوهش بداند.) به این ترتیب این‌که اخلاقاً مسئول چیزی، مانند این یا آن عمل، باشیم، به معنای آن است که در قبال انجام دادن آن، درخور نوع خاصی از واکنش ــ ستایش، نکوهش یا چیزی شبیه این‌ها ــ باشیم.

گرچه تفصیل و جرح و تعدیل بیشتر توصیف بالا از مسئولیت اخلاقی لازم است و در ادامه خواهد آمد، اما این توصیف برای تمایز دغدغه درباره این شکل مسئولیت از ] دغدغه درباره[برخی شکل‌های دیگر که معمولا با کاربرد اصطلاحات «مسئولیت» یا «مسئول» به آن‌ها اشاره می‌شود کافی است. برای توضیح می‌توانیم بگوییم که بارش ِ بیش از حد معمول باران در بهار، مسئول فزونی مقدار پوشش گیاهی است یا این‌که قاضی مسئولیت دارد پیش از این‌که هیئت منصفه شروع به مشورت کنند دستورها را به آن‌ها بدهد. در مورد نخست می‌خواهیم ارتباط علّی‌ای را میان میزان مقدم بارندگی و افزایش مؤخر پوشش گیاهی مشخص کنیم. در مورد دوم می‌خواهیم بگوییم که وقتی کسی نقش قاضی را به عهده می‌گیرد، وظایف یا تکالیف خاصی در پی آن می‌آید. این مفاهیم گرچه با آن مفهوم مسئولیت اخلاقی که در این‌جا مورد بحث است مرتبط‌اند، با آن یکی نیستند، زیرا در هیچ‌یک از این موارد مستقیماً به این امر نمی‌پردازیم که آیا واکنش نشان دادن به گزینه‌ای (در این‌جا میزان بارندگی یا قاضی خاصی) با چیزی شبیه ستایش یا نکوهش، مناسب است یا نه.

تأمل فلسفی درباره مسئولیت اخلاقی تاریخی طولانی دارد. یکی از دلایل علاقه پایدار ] فیلسوفان به این موضوع [ارتباطی است که به نظر می‌رسد این موضوع با درک ما از خودمان به عنوان «شخص» دارد. بسیاری معتقد بوده‌اند که یکی از خصوصیات متمایز اشخاص، شأن آن‌ها در مقام عامل‌های اخلاقاً مسئول است؛ برخی گفته‌اند که این شأن بر نوع خاصی از کنترل مبتنی است که تنها اشخاص می‌توانند آن را اعمال کنند. بسیاری که به این شیوه به اشخاص نظر می‌کنند از خود پرسیده‌اند که آیا در صورتی که پاره‌ای ادعاهای دیگر درباره جهان ما صادق باشد، شأن خاص آن‌ها در معرض تهدید قرار می‌گیرد یا نه. برای مثال، آیا شخص می‌تواند در قبال رفتارش اخلاقاً مسئول باشد اگر آن رفتار را بتوان صرفاً با اشاره به وضعیت‌های فیزیکی جهان و قوانین حاکم بر تغییرات در این وضعیت‌های فیزیکی، تبیین کرد یا تنها با اشاره به وجود خدای تام‌الاختیاری که جهان را در جهتی که به نحو الهی مقدر شده است هدایت می‌کند؟ دغدغه‌هایی از این دست اغلبْ انگیزه تأمل درباره مسئولیت اخلاقی شده است.

نظریه جامعی درباره مسئولیت اخلاقی امور زیر را روشن می‌کند: (۱) خودِ مفهوم یا ایده مسئولیت اخلاقی؛ (۲) معیارهای عامل اخلاقی بودن، یعنی کسی که عموماً به عنوان عاملی که می‌توان او را مسئول دانست محسوب می‌شود (برای مثال، تنها موجوداتی می‌توانند عامل اخلاقی باشند که واجد توانایی کلی‌ای برای ارزیابی دلایل عمل کردن هستند)؛ (۳) شرایطی که در آن مفهوم مسئولیت اخلاقی به نحو درستی به کار می‌رود، یعنی شرایطی که تحت آن عاملی اخلاقی نسبت به چیز خاصی مسئول است (برای مثال، عامل اخلاقی تنها در صورتی ممکن است نسبت به عملی که انجام داده است مسئول باشد که آن عمل را آزادانه انجام داده باشد، و در این‌جا عمل کردن به نحو آزادانه دربردارنده توانایی عمل کردن به شیوه‌هایی دیگر در زمان عمل است)؛ و نهایتاً (۴) متعلقات ممکن اِسناد مسئولیت (برای مثال، عمل، ترک عمل، پیامد، خصیصه و نظایر این‌ها). هرچند هر یک از این‌ها در بحث زیر بررسی خواهند شد (برای مثال، بنگرید به طرح مختصری از شرح ارسطو در بخش بعدی)، تمرکز این مدخل عمدتاً بر مؤلفه نخست است، یعنی مفهوم مسئولیت اخلاقی. بخشی که بی‌درنگ پس از این مقدمه می‌آید، بحثی درباره ریشه و تاریخچه تأمل غربی درباره مسئولیت اخلاقی است. مروری بر آثار اخیر درباره مفهوم مسئولیت اخلاقی به دنبال این بحث می‌آید. برای بحث بیش‌تر درباره مسائل مربوط به مسئولیت اخلاقی، بنگرید به مدخل‌های مرتبط که در ادامه [ انتهای کتاب ]آمده است.»