کتاب سیرالملوک

کتاب سیرالملوک (سیاست نامه) از ابوعلی حسن بن علی طوسی، نظام الملک به‌تصحیح محمد استعلامی است و فرهنگ معاصر آن را منتشر کرده است. این تصحیح از سیر الملوک با نقطه‌گذاری، حرکت‌گذاری و با هرگونه توضیحی که به تفهیم ساده و روشنِ مُفادِ کتاب کمک کند، همراه است.

سیَرالملوک کتابی است در آیین فرمان‌روایی و کشورداری و اخلاق و سیاستِ پادشاهان پیشین. این کتاب از آثار مهم نثر فارسی در قرن پنجم هجری و سبک نگارش آن ساده و خالی از تصنع و تکلف است.

درباره کتاب سیرالملوک

کتاب سیرالملوک یا «‌کتابِ سِیر‌» پیش از آنکه یک اثر ادبی باشد، کتابی است در جامعه‌شناسی تاریخی ایران، یا تاریخ ساختار سیاسی جامعۀ ایرانی و از نظرگاهی دیگر، فریاد ناشنودۀ یکی از کارگزاران نام‌آور سرزمین ماست که سالیانی دراز، با قدرت، فرمانروایی سلجوقیان را گردانیده، با بسیاری از ناروایی‌ها و نادرستی‌ها درافتاده، خیانت کارگزاران دیگر او را از چشم پادشاه سلجوقی انداخته، و رویۀ دیگری از همان شبکه‌های حسد و خیانت، پایان غم‌انگیزی بر سرگذشت او نهاده است.

قوام‌الدین ابوعلی حسن طوسی، نظام‌الملک، سی سال از دبیری در حکومت بلخ، تا صدارت دستگاه اَ‌لْپْ‌ارسلان و ملکشاه، در قلمروی که گاه از مرز ترکستان تا آسیای صغیر و از آذربایجان تا کرمان گسترش داشته، روزها، هفته‌ها، ماه‌ها و سال‌ها در کار بوده، تجربه‌های بسیار اندوخته و چه بسا که روزها و شب‌های پراضطرابی را گذرانده و از نگرانی کارهایی که به انجام نمی‌رسیده، یا از سستی و خیانت کارگزاران دیگر دلتنگ بوده است. این نکته هم نیازمند رَدّ و اثبات نیست که به اقتضای نظام استبدادی و قدرت مطلق پادشاه، در مواردی هم از گفتن واقعیت پرهیز کرده و برای مقاصد بزرگ‌تری که در نظر داشته، بر مسند خویش مانده است.

او در سال چهارصد و هفت هجری قمری در یکی از روستاهای شهر طوس به دنیا آمده و پس از آموختن مبانی علوم مَدرسی آن روزگار، دبیرِ ابوعلی‌بن شادان فرماندار شهر بلخ بوده، پس از آنکه چغری‌بیگ به پادشاهی رسیده و پورشادان وزیر چغری‌بیگ شده، ابوعلی حسن طوسی نیز به دربار سلجوقیان راه یافته است. پس از مرگ چغری‌بیگ و در زمان پادشاهی فرزند او اَلْپْ‌ارسلان، وزیر اَلْپْ‌ارسلان بوده و این مقام را در بیشتر سال‌های پادشاهی ملکشاه نیز داشته است. نظام‌الملک وزیر مقتدری بوده که لیاقت او در کشورداری در تاریخ ایران کم‌نظیر است و نقش او در گسترش آموزش، در تأسیس مدرسه‌های بزرگ نظامیه که در آنها معارف اسلامی بحث و تدریس می‌شده، آشکار و درخور توجه است، و مدرسه‌های نظامیه در شهرهای بلخ و نیشابور و اصفهان و بغداد، دیری پس از قتل او نیز دایر، و نام او در خاطر مردم بوده است.

نظام‌الملک در سال‌های پیش از چهارصد و هشتاد هجری، می‌دیده است که دستگاه حکومتِ سلجوقیان چنان‌که باید به سامان نیست، و همین کتاب سیرالملوک حکایت از آن دارد که ملکشاه هم خود نگران بی‌سامانی‌ها بوده است. 

نظام‌الملک در سال چهارصد و هشتاد و پنج قمری، افسرده و نومید، خراسان بزرگی را که ساخته بود، می‌گذارد و راهی بغداد می‌شود و گویا پیش از رسیدن به بغداد، در ماه رمضان همان سال در روستای صحنۀ کرمانشاه، یکی از خامان فتنۀ الموت به زندگی او پایان می‌دهد، و شگفتا‌! که ملکشاه سلجوقی هم یک ماه پس از او به مرگی مشکوک از این جهان رخت برمی‌بندد.

این کتاب در اصل به دستور ملکشاه سلجوقی برای دو فرزند ملکشاه یعنی سنجر و تاپار نوشته شده و دلیل اصلی روانی و کمبود تکلف در آن را می‌توان این دانست و از شاهکارهای زبان فارسی به‌ شمار می‌آید. 

قطعه‌های گوناگون کتاب که از منابع مختلف گردآوری شده، شامل اندرزهای نویسنده، منقولات از قرآن و احادیث و گفته‌های مشاهیر، حکایت‌هایی دربارهٔ شاهان و وزیران و امیران است.

خواندن کتاب سیرالملوک را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران آثار کلاسیک فارسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب سیرالملوک

«اندر احتیاط کردن پروانه‌ها در مستی و هوشیاری

پروانه‌ها می‌رسد به دیوان و خزانه اندر مُهمّاتِ ولایت و اِقطاع و صِلات. باشد که بعضی از این فرمان‌ها در حال خرّمی باشد و این کاری نازک است. اندر این احتیاطی تمام می‌باید. و باشد که گویندگان را نیز تفاوتی افتد یا چنانکه باید نشنیده باشند. باید که این رسالت بر زبان یک تن باشد و این یک تن به زبان خویش گوید نه به نیابت، و شرط چنان باشد که هرچند که این فرمان برسانند تا حالِ آن، دیگر بار از دیوان بر رأی عالی عرضه نکنند، امضاء نیفتد و بر آن نروند.»